Биремнәр. 1. Түбәндә бирелгән сүзләргә атама нинди үзлекләргә карап бирелгән?

1. Тү бә ндә бирелгә н сү злә ргә атама нинди ү злеклә ргә карап бирелгә н?

Укчы, тимерче, ташчы; тарак, кө рә к, сә нә к; бү лмә, кайнатма, җ ә ймә, койма; карга, кә ккү к, бытбылдык; утынлык, печә нлек, утлык; тузганак, тигә нә к, ерганак, катканак.

2. Мотивлаштыручы һ ә м мотивлашкан сү з арасындагы семантик бә йлә неш нигезендә тү бә ндә ге сү злә ргә этимологик анализ ясагыз.

Караң гы, кычыткан, орыш, илә к, тартма, йодрык, бик (йозак мә гънә сендә), аяз, пычак, тө рмә, кизлә ү, саргаю, кү гә рү, тү нү.

3. Тү бә ндә ге сү злә рнең хә зерге телдә ге мә гънә лә рен аң латыгыз, мотивлаштыручы мә гънә не табыгыз.

Ү ги, ү ксез; кардә ш, карендә ш, карын; тузу, тузгак, тузан, тузганак; ө й, ө йлә нү, ө йдә ш; илә с, илерү, илә с-милә с; дию, дә ү, дивана; дә гъва, дау, даулау; буй, буйдак; болай, болар, бу.

4. Котбның “Хө срә ү вә Ширин” ә сә реннә н ө зекне этимологик анализ принципларын кулланып, хә зерге телгә тә рҗ емә итегез.

Йә теп кә лди язлар, таглар аша,

Кыйлу тагларга-ташларга тамаша,

Кү рер кем, таг ү зә рә хуш чә чә клә р

Ачылмыш зандаваҗ лар каршы сайрар.

Кө леп, яз кө нлә р, ул кызлар уш анда

Тамаша кыйлыр ирмешлә р хуш анда.

5. “Борынгы тө рки сү злек”тә н (Ленинград, 1969) һ ә м “Татар теленең аң латмалы сү злеге”ннә н (Казан, 2005) алынган мисалларны чагыштырып, мә гънә ү згә решлә рен аң латыгыз, хә зерге телдә мә гънә сакланышын, кулланылыш дә рә җ ә сен билгелә гез.

Тү нү – возвращаться (БТС), 1) ә йлә неп, йө реп элекке хә ленә килү; ә йлә неп кайту, 2) ниятең нә н, фикерең нә н кайту, 3) баш ә йлә нү, зиһ енсезлә нү (ТТАС); балык – 1) рыба, 2) город (БТС), саң аклары белә н сулый торган, йө зү очлыкларыканатсыман булган су хайваны (ТТАС); яла – подозрение (БТС), ялган гаеплә ү (ТТАС); бишек – колыбель, люлька (БТС), 1) тирбә лә торган яшь бала ятагы, йоклый торган урыны, 2) башлангыч урын, туган җ ир (ТТАС).

6. Халык этимологиясенә караган очракларны табыгыз, аң латуның нә рсә гә нигезлә нү ен ә йтегез.

1) Гө р килеп ага, берө злексез сө йлә неп ага, шуң а Силингө р дип тә атаганнар да бу чишмә не. (Р. Мө хә ммә диев)

2) Бабайда – зур балалайка,

Оныгында – бик нә ни.

Дө рес ә йтмилә р бит болар,

Болай кирә к бит, ә ни:

Бала уйный –

Балалайка,

Бабай уйный –

Бабайлайка! (Ш. Галиев)

3) Яң а хуҗ а исем таккан:

Бу, ди, приватизация!

Бабай ү з исемен тапкан:

Бу, ди, прихватизация! (Б. Рә химова)

Ө й эше: Ә леге сү злә ргә этимологик анализ ясагыз.

Алабута, ә рә мә, ир, карак, Идел, олпат, табын, Зө я, апельсин, ө чаяк, Кабан, яң ак, Казан, абый, апа(й), Чулман.

Сораулар:

1. Этимология фә ненең ө йрә нү объекты нә рсә?

2. Этимологик анализ принципларын санагыз, аларның тө п максатлары нә рсә дә н гыйбарә т?

3. Ә йбер-кү ренешлә ргә, процессларга атама, исем биргә ндә тө п исә пкә алынырга тиешле моментларны ә йтегез.

4. Этимон, деэтимологизация тө шенчә лә ренә билгелә мә бирегез.

5. Халык этимологисе тө шенчә сен аң латыгыз, аның барлыкка килү сә бә плә рен аң латыгыз.

ТАТАР ОНОМАСТИКАСЫ

Ә дә бият:

1. Галиуллина Г.Р. Личные имена татар в ХХ веке. – Казань, 2000.

2. Гарипова Ф.Г. Татарская гидронимия. – Казань, 1998.

3. Гарипова Ф.Г. Авыллар һ ә м калалар тарихыннан. – Казан, 1997.

4. Саттаров Г.Ф. Татар топонимиясе. – Казан, 1998.

5. Саттаров Г.Ф. Татар антропонимикасы. – Казан, 1990.

6. Саттаров Г.Ф. Татар исемнә ре ни сө йли? – Казан, 1998.

7. Хадиева Г.К. Ойконимы периода Казанского ханства. – Казань, 2004.