Архаизм (гр. achaios - борынгы) - Кара: искергән сүзләр.

Астионим - Кара: ойконим.

Афоризм (гр. aphorismos - ә йтем) – кыска, ү ткен, тапкыр телле, гомумилә штергә н мә гънә гә ия булган ә йтем.

Бермә гънә лелек - сү знең бер генә лексик мә гънә гә ия булу сә лә те. Андый сү злә рне моносемантик сү злә р дип тә йө ртә лә р. Б. м. сү злә рнең мә гънә ви чиклә ре билгеле, алар бер предмет, тө шенчә не атау белә н чиклә нә лә р. Б. сү злә ргә, гадә ттә, терминнар керә. М-н, медицинада: бронхит, ү т куыгы, кан тамыры; биологиядә: калканлы абага, мү к җ илә ге, пихта; лингвистикада: ия, җ ө млә, нокта, баш килеш һ.б. Кара: термин.

Варваризм (гр. barbaros - чит, ят) - чыганак телдә ге бө тен ү зенчә леклә рен саклаган чит тел сү зе. В. кабул итә торган телнең закончалыкларына тулысынча яисә бө тенлә й буйсынмаган хә лдә телдә яшилә р: мадам, дэнди, хобби. Еш кына чыганак тел хә рефлә ре белә н дә бирелә лә р: baby, alma mater һ.б.

Вульгаризм (лат. vulgaris - гади) - ә дә би тел нормаларыннан читлә шкә н, гади сө йлә м сү злә ренең бер тө ре булган дорфа, тупас лексика. В. ә дә би телне чү плилә р, чуарлыйлар. Матур ә дә биятта, публицистикада алар персонаж сө йлә менең ү зенчә леклә рен кү рсә тү, тискә ре образны сурә тлә ү максатыннан кулланылалар: дө мегү, чукыну, кату, мисез баш, хә чтерү ш һ.б.  Сафиуллина Ф. С. Хә зерге татар ә дә би теле. Лексикология. - Казан, 1999.

Гади сө йлә м теле - ә дә би тел нормаларына буйсынмаган, сө йлә мгә эмоциональ-экспрессив тө смер бирә торган, башлыча тупас, тө ксе формада кулланыла торган сү злә р, формалар. М-н: бакыру, дө мегү, ми кайнау, олагу һ.б.

Генетик анализ - лексик анализның бер тө ре. Сү злә рнең килеп чыгышларын, алынма сү злә рне татар теленә алынганда барлыкка килгә н фонетик, морфологик, семантик ү зенчә леклә рен, алыну юлларын кү рсә тү не талә п итә. М-н: пычкы - гомумтө рки сү з, татар телендә пыч - тамыры белә н пычак, печү сү злә ре яши, аларның мә гънә се «аркылы кисү» тө шенчә сенә туры килә. Бу сү зне тө рле фонетик вариантларда башка тө рки теллә рдә, шулай ук фин угор теллә ренең кайберлә рендә очратып була: удм. бызгы. Абитуриент - язма формада рус теле аша ХХ гасырда татар теленә алынган алман (немец) сү зе. Тө п мә гънә се - югары яки урта махсус уку йортына укырга керү че. Тамыры белә н латин теленә барып тоташа. Татар теленә рус телендә гечә кабул ителгә н, фонетик, семантик ү згә ртелү лә ргә дучар ителмә гә н. Ө лешчә морфологик ү злә штерү кү зә телә. Генетик анализ вакытында тө рле типтагы сү злеклә ргә мө рә җ ә гать итеп, сү знең килеп чыгышын, башка теллә рдә нинди вариантларда очравын ө йрә нү кирә к. Кара: алынма  Ә хмә тьянов Р. Г. Татар теленең кыскача-тарихи этимологик сү злеге. - Казан, 2001; Гарә пчә -татарча-русча алынмалар сү злеге. - Казан, 1993, 1-2 т.; Севортьян Э. В. Этимологический словарь тюркских языков. - М.: Наука, 1974 т.1, 1978 т.2, 1980, т.3, 1989, т.4.; Словарь иностранных слов.- М., 1999; Шанский Н. М. Краткий этимологический словарь русского языка. - М., 1961.

Гомумхалык лексикасы - ә дә би телнең нигезен тә шкил иткә н, татар телендә сө йлә шү челә рнең барысына да аң лашыла торган, кулланылышында иҗ тимагый һ ә м территориаль чиклә р булмаган сү злә р.

Гидроним (гр. hydor - су, onyma - исем) - барлык тө р су чыганакларының (елга, кү л, инеш, сазлык, чишмә һ.б.) атамасы. Г. ономастиканың состав ө леше саналган топонимиканың ө йрә нү объекты булып торалар һ ә м Г. ө йрә нә торган тармак гидронимика дип атала. Кара: топонимика.  Гарипова Ф. Г. Иҗ ат баскычлары. Биобиблиографик кү рсә ткеч. - Казан, 2004; Саттаров Г. Ф. Татар топонимиясе. - Казан, 1998.

Денотат (лат. denotatum - аң латучы, мә гънә белдерү че, кү рсә тү че) - аталган, кү рсә телгә н предмет. Сү знең Д. булып предмет, кү ренеш, вакыйга, хис, процесс, тө рле тө шенчә лә р, һ.б. тора. Кара: сигнификат.  Бә широва И.Б. Гомуми тел гыйлеме. – Казан, 2003.

Денотатив мә гънә - сү знең атый, предмет турында гомуми мә гълү мат бирә торган, стилистик бизә клә рдә н азат мә гънә се.

Деонимизация – ялгызлык исеменең кү мә клек исеменә кү чеше: Мә җ нү н – мә җ нү н (башын югалтып гашыйк булган ир-егетне атау), Рентген – рентген (нурлары).

Дериват – ясалма сү з.

Десемантизация (лат. de - кире кагу, гр. semantikos - билгелә ү) – сү знең лексик мә гънә се югалу. М-н: буй – кеше буе, су буе.

Деэтимологизация - сү знең беренчел мә гънә се югалып, сү з таркалмый торгангә ә йлә нү. Кара: этимология.

Диалект (гр. dialektos - җ ирле сө йлә ш, шивә) - телнең билгеле бер тө бә ктә генә таралган тө ре. Татар телендә 3 диалект аерыла: урта, кө нчыгыш һ ә м кө нбатыш диалектлар.

Диалектизм - билгеле бер территориядә генә таралган, ә дә би телдә кулланылмый торган тел ү зенчә леклә ре. Д. тө рлә ре: фонетик диалектизм - ә дә би телдә н аваз составы белә н аерылып тора торган сү злә р (пычак – пыцак, гомер – ү мер); лексик диалектизм – аерым территориядә яшә ү челә р арасында гына таралган сү злә р (кә лпә к, җ ома); морфологик диалектизм – грамматик формасы белә н ә дә би телдә н аерыла торган сү злә р (бармай, китеген); семантик диалектизм – мә гънә се белә н ә дә би телдә ге сү здә н аерылып тора торган берә млек (каш – тау, кө н – кояш);

Диалектология – тел белеменең җ ирле сө йлә ш ү зенчә леклә рен ө йрә нә торган тармагы.

Доминанта (лат. dominans - тө п, ө стенлек итү че) - синонимик оядагы сү злә рне берлә штерә торган гомуми тө шенчә белдерү че һ ә м телдә продуктив кулланыла торган, стилистик бизә клә рдә н азат сү з. М-н: кодрә т, куә т, кө ч, дә рман, хә л, җ егә р, гайрә т синонимик рә тендә кө ч сү зе синонимик оядагы барлык сү злә рнең мә гънә сен дә берлә штерә, телнең телә сә кайсы катламында иркен кулланыла ала, нейтраль мә гънә гә ия, телдә продуктив, актив кулланылышта. С. о. кү лә менә карап, доминанта сү з бер яки ике була ала. Синонимик рә ттә ге һ ә рбер синонимның мә гънә се доминанта сү з белә н чагыштырылып бирелә.  Ханбикова Ш. С. Татар телендә синонимия һ ә м сү злеклә р. – Казан, 1980.

Жаргон (фр.jargon) - бердә й профессия, кө нкү реш шартларында, уртак кызыксынулар белә н бергә вакыт ү ткә рү че бер тө ркем кешелә р сө йлә мендә ге ү зенчә леклә р. Икенче тө рле сленг дип атау да очрый. Кара: сленг. Гомумхалык теленнә н Ж. ү зенчә лекле сү злек составы, фразеологиясе һ ә м сү з ясалышы белә н аерыла. Татар телендә Ж. сү злә р борынгыдан аерым бер һ ө нә р иялә ре (тегү че, тукучы һ.б.) телендә кулланылып килгә нннә р. Гомумхалык сү злә ре Ж. рә тенә кү чкә ндә семантик яктан ү згә реш кичерә лә р, м-н, якынрак утырту - тегү челә р телендә ваграк атлатып тегү не белдерә. Ж. лексика телнең ү з сү злә ре һ ә м алынмалар исә бенә тулылана (ычкыну - качу, мотор - машина һ.б.). Характерлары ягыннан Ж. сү злә р шаярту-ирониядә н алып, тупас - вульгар тө смерлә ргә кадә р ия булырга мө мкиннә р. Ж. лексика, нинди иҗ тимагый катламда куллануга карап, 2 тө ргә аерыла: киң катлам кешелә р телендә кулланыла торган (яшьлә р, студентлар телендә: телик - телевизор, картлар - армиядә приказ кө тү че солдат, степа - стипендия, шпора, бомба - шпаргалка һ.б.); тар, ябык коллективларда башкаларга аң лашылмаслык итеп, конспирация максатыннан кулланыла торган Ж. Кара: арго. Җ ә мгыять ү згә ргә н саен, Ж. лексика составы да ү згә реш кичерә. Ә дә би телгә Ж. сө йлә мә тел аша, матур ә дә бият аша ү теп керә лә р, ә мма аларның телдә кулланылуы нормалардан читлә шү гә, телнең сафлыгына зыян китерә.  Мардиева Л. А. Жаргонная лексика в публицистическом стиле татарского языка как результата лингвострановедческой интерференции // Сопоставитлеьная филология и полилингвизм. - Казань, 2002, 180-182 с.; Рә химова Р. К. Татар теленең һ ө нә рчелек лексикасы (туку, ө сбаш, аяк киемнә ре тегү, шә л бә йлә ү, итек басу буенча). - Казан, 1983.

Зоонимика – ономастиканың хайван, кош-корт кушаматларын ө йрә нә торган тармагы.  Саттар-Мулилле Г. Татар зоонимиясе// Татарстан хә бә рлә ре, 1994, 16 апрель.

Идиома (гр. idioma) - сү злек берә млеге сыйфатында теркә лә торган, кимендә ике сү зле һ ә м ү зенчә лекле мә гънә ле тотрыклы сү зтезмә. Г. Ахунҗ анов, татар тел белемендә идиомаларны тикшереп, алар составына фразеологик берә млеклә рне, мә каль, ә йтем, афоризмнарны, канатлы сү злә рне дә кертеп, «фразеология» термины урынына «идиоматика» терминын тә къдим итә. Аларның 12 тө рен аера: 1) ә йтем (эт-баш, сыер-аяк), 2) афористик идиома буларак мә каль (ү зе юкның кү зе юк), 3) ә йтем һ ә м мә каль арасында йө ри торган арадаш тө рлә р (болганчык суда балык тотмыйлар), 4) «фигыль+фигыль» калыбындагы идиомалар (ү лә яздым), 5) аналитик идиома (ак ө й, җ ан ачуы), 6) «мө стә кыйль+ярдә млек сү з» калыбындагы идиома (кү ң ел ө чен), 7) ярдә млек сү злә рдә н генә тө зелгә н идиомалар (ә мма лә кин, иллә мә гә р), 8) лексик-грамматик идиома (ат чабышы), 9) кинетик идиома (аяк чалу, койрык болгау), 10) термин идиома (сару кайнау, кө н тә ртибе), 11) канатлы ә йтелмә (чебеннә н фил ясау), 12) образсыз идиома (искә тө шү, аң га килү).  Ахунҗ анов Г. Х. Татар теленең идиомалары. - Казан, 1972.

Идиоматика – телнең идиомалар җ ыелмасы.

Искергә н сү злә р - актив кулланылыштан тө шеп калган, ә мма телнең пассив сү злек составында сакланган, шушы телдә сө йлә шү челә рнең кү бесенә аң лашыла торган сү злә р (м-н, хә зерге татар телендә аршин, бетек, ярлык һ.б. сү злә р). И. с. искерү дә рә җ ә се, сә бә плә ре, кулланылыш характеры ягыннан бер-берсеннә н аерылалар. Искерү дә рә җ ә се ягыннан караганда, бер тө ркем сү злә рнең мә гънә лә ре бө тенлә й аң лашылмаска мө мкин, аларны этимологик хезмә тлә ргә таянып кына аң латып була. Беришлә ре тотрыклы ә йтелмә лә р составында сакланып калганнар (җ ик кү рү, сө мсере коелу). Кайберлә ре, мә гънә лә ре аң лашылса да, тө рле сә бә плә р аркасында пассив лексика рә тенә кү чкә ннә р (м-н, советизмнар). Искерү сә бә плә ре ягыннан И. с. 2 тө ргә бү ленә: 1) тарихи сү злә р - кулланылыштан тө шеп калган, югалган предмет, кү ренешлә рнең атамалары. Алар белдергә н тө шенчә лә рнең башка атама, исемнә ре юк: бояр, уезд, айбалта, ясак һ.б. 2) архаизмнар - предмет, кү ренешлә рнең искергә н атамалары. Тө рле сә бә плә р аркасында ә йбер, кү ренешлә рнең исемнә ре искерә, алар башка сү з белә н аталып йө ртелә башлыйлар. А. 2 тө ре аерыла: 1) семантик А. - актив сү злек составындагы сү знең искергә н бер мә гънә се (остаз сү зенең баш мулла мә гънә се искергә н); 2 ) лексик А. ү з эчендә берничә тө ргә бү ленә: а) саф лексик А. - бө тенлә й искергә н һ ә м башка лексик берә млек белә н алмаштырылган сү з (мә гыйшә т - тормыш, ә л -кул); ә ) лексик-морфологик А. - грамматик формасы ү згә реш кичергә н сү з (бармыш - барган, сө йлә мә к - сө йлә ргә); б) лексик -фонетик А. - аваз составы ягыннан ү згә реш кичергә н сү з (гакыл - акыл, сыгыр - сыер, даг - тау, уйку - йокы). И. с. тарихи хезмә тлә рдә алар белдергә н тө шенчә лә рне атаганда - нейтраль мә гънә дә; тарихи романнарда тасвирлаган чорны, кү ренеш, вакыйгаларны, геройларның сө йлә мен кү рсә ткә ндә стилистик максатларда кулланылалар.  Зинина А. С. Проблемы устаревания и утраты слов в лексике татарского языка //Взаимовлияние и взаимообогащение языков народов СССР. - Казань, 1980;

Каламбур (фр. calambour - сү з уйнату) - стилистик максатларда аваздаш сү злә рне бергә куллану. Сү з уйнату матур ә дә биятта, бигрә к тә поэзиядә, еш кулланыла: Кара ә ле, кара, Каен яфрак яра, Каюм утын яра, Кулларында яра. (Р. М.) Кара: омоним.

Калька (фр. calque - копия, ү тә кү ренмә ле) – чит тел сү зенең яисә конструкциясенең туган телгә турыдан-туры, кисә клә п тә рҗ емә се.

Калькалаштыру - сү зне кисә клә п - морфемалап бер телдә н икенче телгә тә рҗ емә итү. К. чит телнең морфологик тө зелеше, мотивировкасы кабул ителә. Лексик калькалар 2 бү ленә: 1) семантик К.- сү знең лексик мә гънә се башка телдә н, ә сү з ясалыш структурасы татар теленнә н алына (м-н, ак тап, сайлау сү злә ренең иҗ тимагый мә гънә се рус теленнә н алынган); 2) структур-семантик калькалар, ү з чиратында, ике тө ркемгә аерыла: а) тулы К. - сү з тулысынча тә рҗ емә ителә (самоходный-ү зйө решле, головоломка-башваткыч); б) ярымкалька - чит телдә ге кушма сү знең бер ө леше генә калькалаштырыла (фотоснимок-фоторә сем, воздушный флот-һ ава флоты). Татар тел белемендә К. ө йрә нү Г. Ибраһ имов, Г. Алпаров, Ш. Рамазанов, Җ. Бә дыйгый, Г. Камай, М. Корбангалиев, Ф. Фасиев, Ә. Ахунҗ анов, М. Зә киев, Л. Бә йрә мова, Р. Юсупов, Н. Максимов хезмә тлә ренә бә йле.  Ахунзянов А. Русские заимствования в татарском языке. - Казань, 1969; Максимов Н. Калькирование в современном татарском языке. - Казань, 1999; Юсупов Р. Лексико-фразеологические средства русского и татарского языков. - Казань, 1980.

Канатлы сү з - 1. Авторы яки чыганагы билгеле булган ә йтем, афоризм. 2. Гомумкулланылышка кергә н ү ткен, тапкыр сү з яки фраза.

Катахреза (греч. katachresis – ялгыш куллану) – капма-каршы мә гънә дә ге сү злә рне бергә куллану, сү знең лексик мә гънә се исә пкә алынмау. М-н, кызыл кара (язу карасы, кара сү зенең мә гънә се исә пкә алынмый башлый).

Китап теле лексикасы - стилистик яктан чиклә нгә н, билгеле бер кулланылышка гына карый торган, нормага салынган ә дә би сө йлә мдә, публицистикада, фә нни сө йлә мдә, эш кә газьлә рендә, рә сми стильдә, матур ә дә биятта кулланыла торган лексика.

Койне (гр. koine dialektos - гомуми тел) – тө рле диалект вә киллә ренең даими иҗ тимагый шартларда кө ндә лек аралашуда кулланыла торган тел тө ре (мә сә лә н, шә һ ә р койнесе).