Синтагматик мәгънә - сүзнең контекстка бәйле генә ачыла торган мәгънәсе.

Сленг (инг. slang) - аерым бер катлам, профессия кешелә ре телендә кулланыла торган сү злә р (шул ук жаргоннар). Кара: жаргон

Стильара лексика -бө тен стильлә рдә дә кулланыла торган, экспрессив бизә ктә н азат, эмоциональ яктан битараф булагн сү злә р: йө рү, сө йлә ү, шә һ ә р, авыл, ак, тиз һ.б.

Сү з -ү зенең эчтә легендә мә гълү м тө шенчә алган, реаль чынбарлыкның теге яки бу ягын чагылдырган, халык тарафыннан кабул ителгә н авазлар системасы ярдә мендә мә гънә берлегенә ия булган, теге яки бу грамматик категориягә билгеле бер мө нә сә бә ттә торган тел берә млеге.

Сү знең функциясе – сө йлә мдә лексик берә млекнең кулланылу максаы һ ә м мө мкинлеге. С.ф. ө чкә юнә лештә карыйлар: коммуникатив функция – сү з аралашу, аң лашу, хә бә р итү чарасы; номинатив функция – сү з предметны атый; эстетик функция – сү з сә нгатьчә сурә тлә ү чарасы.

Сү злек - Кара: лексикография.

Сү злек составы - Кара: лексика.

Тарихи сү з – кулланылыштан тө шеп калган, югалган реалийлар атамалары. Алар пассив сү злек сосавына керә лә р. Архаизмнардан аермалы буларак, хә зерге телдә Т.с. синонимнарын табып булмый: гө бе, чулпы, ярлык, жандарм.

Тезаурус (грек. thesaurus – хә зинә) – телдә ге барлык сү злә рне җ ыйган сү злек.

Телдә дө нья картинасы – тел берә млеклә рендә, формаларында чынбарлык турында аерым бер тел коллективы кү заллавы, тел коллективының реалийларга мө нә сә бә те чагылышы.

Термин (лат. terminus - чик) – бер мә гънә ле, тө шенчә һ ә м предметларны тө гә л атый торган сү з яисә сү з тезмә. Терминар, гадә ттә, бермә гънә лелеккә ия булалар. Кара: бермә гънә лелек. Т. аерым тө шенчә лә рне бө тен тө гә ллеге белә н ә йтеп бирү гә сә лә тле булырга тиешлә р. Т. телнең аерым бер тармагы булагн терминология составында яшилә р, аларның ү злә ренә генә хас ү сеш закончалыклары бар. Терминология – аерым бер фә н яисә профессиягә кагылышлы терминнар җ ыелмасы. М-н: медицинада: бронхит, ү т куыгы, кан тамыры; биологиядә: калканлы абага, мү к җ илә ге, пихта; лингвистикада: ия, җ ө млә, нокта, баш килеш һ.б. Т. семантик яктан туры, номинатив мә гънә дә була, аның ө чен контекст мә җ бү ри тү гел, чө нки Т. аерым бер терминология составында яши, аерым кулланыла ала. Шулай да телдә бер терминның берничә ө лкә дә кулланылуы кү зә телә, ягъни кайбер терминнар кү пмә гънә лелеккә ия була башлыйлар: басым (линг), басым – медиц., басым – тарих.

Т. телнең башка лексик берә млеклә реннә н аерып куярга ярамый, чө нки алар шул ук тел системасында яшилә р, аның закончалыкларына буйсыналар. Термин һ ә м гомумтел лексикасы ө лкә сендә даими рә вештә сү злә р алмашыну бара. Гомумтел сү злә ре, кайбер ү злеклә рен югалтып (кү пмә гънә лелек, башка стильлә рдә кулланылу сә лә тлә рен), терминнар рә тенә кү чә лә р: чагылыш, элемтә.

Кайбер терминнә р, киресенчә, гомумкулланылыш сү злә ре рә тенә кү чергә мө мкиннә р: бармак, тез, иң баш. Детерминологизация кү ренеше – терминның ә дә би телгә ү теп керү е.

Терминнар бер (метатеза, вектор, нурланыш) яисә берничә ө лкә дә (прогрессивлык, ассимиляция, инкубация, басым) кулланыла алалар. Бер тө ркем сү злә р исә гомумкулланылыш сү злә ре буларак та, термин буларак та яшилә р: юл – гомумкул – тел белемендә, инженер – тө зү челектә; ия – хуҗ а – лингвистик.

Терминнарга хас тагын бер мө һ им ү зенчә лек – аларның халыкара булулары.

 Дмитриев Н.К. Грамматическая терминология в учебниках родного языка, 1953, Баскаков, Рамазанов Ш. Татар теле буенча очерклар, 1954, Ф. Фасеев Татар телендә терминология. 1970, Зә киев М. З, Сү злек составында терминнар һ ә м аларны тә ртипкә китерү //Мә гариф, 1997.№4, Шә мсетдинова Р. Р. Медицинская терминология в татарском языке, Садыкова З. Р. Зоонимическая лексика татарского языка. Казань, 1994; Саберова Г. Названия растений в татарском литературном языке. Казань 1996; Рахимова Р. К. Терминология снаряжений упряжного коня в татарском языке // Проблемы функционирования, диалектологии и истории языка. Казань., 1998

Топоним (гр. topos – урын, onyma – исем) -географик объект атамаларын, аларның килеп чыгышын, тө зелеш-ясалышларын, кулланылыш ү зенчә леклә рен, таралыш ареалларын ө йрә нә торган ономастика тармагы. Т. ө йрә нә торган фә н топонимика дип атала.  Саттаров Г.Ф. Татар топонимиясе. – Казан, 1998, Шаһ иев Р. Атамалар – тарих ачкычы. – Казан, 2004.

Тө шенчә -чынбарлыктагы предмет, кү ренешлә рнең гомуми һ ә м ә һ ә миятле билгелә рен чагылдыра торган фикерлә ү берә млеге.

Халыкара лексика – берничә кардә ш булмаган телдә кулланыла торган, мә гънә се тә рҗ емә сез аң лашыла, тормышның тө рле ө лкә лә ренә караган сү злә р: философ, компьютер, цивилизация, спорт.  Хайруллин М.Б. Проблемы развития лексической системы татарского литературного языка. – Казань, 2000.

Халык этимологиясе - таныш булмаган алынма сү знең мә гънә сен җ иң ел аң лашыла торган сү злә р җ ирлегендә аң латырга тырышу. Х. э., кагыйдә буларак, җ анлы сө йлә мдә очрый, фә ннилек белә н бернинди уртаклыгы юк: трамвай – утырамбай, тротуар – плитуар.

Фразеологизм - Кара: фразеологик ә йтелмә.

Фразеологик берә млек - Кара: фразеологик ә йтелмә.

Фразеологик ә йтелмә - мә гънә ви эчтә леге, лексик-грамматик составы ягыннан бербө тенлеккә ия булган, таркалмый торган, семантик бә йле сү зтезмә: балта суга тө шү, ачык авыз, табак йө з. Телдә Ф. 3 тө ре аерыла: фразеологик ныгыма – компонентлары бик тыгыз бер-берсенә бә йлә нгә н, аларның мө стә кыйль мә гънә лә ре ныгыма мә гънә сенә туры килми торган, бә лки бергә килеп кенә фразеологик ныгыма мә гънә сен бирергә сә лә тле сү зтезмә лә р: борчак ату, шыр җ ибә рү, кот очу; фразеологик бө тен – компонентлары бер-берсенә бә йле булып та, алар арасындагы бә йлә неш бик кө чле булмыйча, бө тен мә гънә сенә бергә килеп кенә ишарә итә торган кү черелмә мә гънә дә ге сү зтезмә лә р: теш кайрау, без капчыкта ятмый, кө н кү рсә тмә ү; фразеологик тезмә - тө зелешлә ре ягыннан ирекле мә гънә дә ге сү зтезмә лә ргә якын торган, компонентлары мә гънә се белә н тезмә нең гомуми мә гънә се тә ң гә л килә торган сү зтезмә лә р: акылдан язу, юл уң у, кү з йө гертү.

Фразеология (phrasis –тә гъбир, сө йлә м ә йлә нмә се, logos - ө йрә нү) – 1.Телнең фразеологик ә йтелмә лә р җ ыелмасы; 2. Телдә таркалмый торган сү зтезмә лә рне, фразеологик ә йтелмә лә рне ө йрә нә торган лексикологиянең бер тармагы.

Функциональ-семантик кыр – телнең уртак функциягә ия булган, аерым бер семантик категориягә мө нә сә бә ттә торган морфологик, синтаксик, лексик, сү зьясалыш чаралары системасы.

Һ ө нә рчелек лексикасы - Кара: профессиональ лексика

Эвфемизм (гр. еuphemismos – яхшы сө йлим) - ә хлак һ ә м сө йлә м кануннарына туры килми торган сү злә р, ә йтелмә лә р урынына кулланыла торган берә млеклә р: тазару – тү гә рә клә нү, ү лү – мә ң гелек йокыга талу.

Экзотик сү з (гр. еxotikos – чит) – аерым бер миллә тнең, халыкның кө нкү реш ә йберлә ре, кием-салым, йола-гадә т атамалары. Алар, нигездә, алынмалар рә тендә кулланылалар һ ә м туган телдә эквивалентларын табып булмый: самурай (япон), бишбармак (казах), лама (тибет, бундестаг (немец).

Экстралингвистик фактор (лат. extra - тыш, франц. linguistique —тел) - телнең кулланылуына, яшә ешенә тә эсир итә торган иҗ тимагый-сә яси, мә дә ни шартлар.

Энантиосемия – бер сү знең ике капма-каршы мә гънә белдерү е: дан – яманат, уң ай сыйфат; асыл кош –контекстка карап, уң ай мә гънә дә һ ә м тискә ре мә гънә дә килә ала.

Эпидигматик мә гънә (гр. еpidosis - ө стә лү, кушылып китү) – кү пмә гънә ле сү знең ү сеш процессында барлыкка килгә н, ө стә лгә н мә гънә лә ре: салу – кием салу, йорт салу, кү з салу, юл салу.

Этимология (гр. etуmon – чын, logos - ө йрә нү) – 1. Сү знең килеп чыгышын һ ә м мә гънә ү сешен ө йрә нә торган фә н; 2. Сү знең килеп чыгышы. Э. сү знең мотивлаштыру мө мкинлеген, сә бә плә рен ө йрә нә, мә гънә ү сешендә барлыкка килгә н ү зенчә леклә рне ачыклый. Э. 3 принцибы билгеле: 1) фонетик принцип – телдә ге тарихи аваз тә ң гә ллеклә ре нигезендә сү знең беренчел вариантын торгызуны максат итеп куя, 2) семантик принцип – сү з мә гънә сенең тарих дә вамында ү сеш-ү згә решен ө йрә неп, сү злә р арасында мә гънә бә йлә нешен торгызуны максат итә, 3) сү з ясалышы принцибы – сү знең беренчел тө зелешен торгызуны максат итеп куя.

Этимон (гр. etуmon – чын) – сү знең югалган, ә мма махсус тикшеренү лә р ярдә мендә торгызыла торган мә гънә се һ ә м формасы: чая, шаян, шаяру сү злә ренең этимоны – йай/җ ай (җ > ч-ц, ч> ш). Беренчел мә гънә югалу сү знең тамырдаш берә млеклә ре белә н һ ә м фонетик яктан, һ ә м семантик яктан бә йлә неше ө зелү нә тиҗ ә сендә барлыкка килә.

Этноним (гр. ethnos – халык, кабилә, onyma – исем) – тө рле этник тө ркемнә рнең исем-атамалары (тө ркилә р, болгарлар, татарлар, хазарлар, руслар, греклар һ.б.) Тел белемендә макроэтноним – зур, эре этник тө ркемнә рнең исем-атамалары һ ә м микроэтноним – зур булмаган миллә тлә рнең исем-атамалары аерыла.

Этнонимика –этнонимнарның барлыкка килү ен, таралышын, кулланылышын һ ә м тө зелеш-ясалыш ү зенчә леклә рен ө йрә нә торган ономастиканың бер тармагы.

Этнонимия – этнонимнар җ ыелмасы.

Этнографизм (гр. ethnos – халык, grahpo- язу) – аерым бер сө йлә штә генә таралган, тө бә к халкының гореф-гадә тен, кө нкү решен чагылдырган сү з. М-н, кө ймә - себер татарларында килен алып кайта торган арба; тә кә - Татарстанның кө ньяк-кө нчыгыш районнарында киң таралган ризык атамасы һ.б.

Эмоциональ-экспрессив лексика (лат. expressio – белдерү) – сө йлә мне тә эсирле, тирә н мә гънә ле итә, фикерне калкурак кү рсә тә торган чаралар, хискә һ ә м тойгыга бай сү злә р. М-н: балакай, кызчыгым, сандугачым, пешмә гә н, башсыз һ.б.

Эргонимия -тө рле оешма, учреждение атамасы булган ономастик берә млек. М-н: кибет атамалары “Бә хетле”, “Лә йсә н”; фирма исемнә ре.

Яң а сү з - Кара: неологизм

Апеллятивлашу – ялгызлык исеменең кү мә клек сү з рә тенә кү чеше. Мә с., рентген, хрущевка, мә җ нү н.

Билингвизм – билгеле бер дә ү лә т, җ ә мгыять кысаларында сө йлә м ситуациясенә бә йле ике телнең янә шә кулланылышы, бер-берсенә тә эсире. Мә с., татар һ ә м рус икетеллелеге. ● Юсупов Р. Икетеллелек һ ә м сө йлә м культурасы. – Казан: Татар. кит. нә шр., 2003.

Дублет ( франц. double - икелә телгә н) – абсолют синонимнар. Мә с., дифференциация – аерма, орфография – дө рес язу, лингвистика – тел белеме.

Контекст (лат. contextus – кушылма, бә йлә неш) – анализлана торган сү знең мә гънә сен, кулланылыш ү зенчә леклә рен билгелә ү максатыннан алынган текст фрагменты, ө леше. Анализ максатыннан чыгып, микроконтекст – анализлана торган сү знең мә гънә сен ачу һ ә м аның ярдә мендә барлыкка килгә н кү заллауларны ачыклау ө чен кирә кле берә млеклә рнең минималь җ ыелмасы һ ә м макроконтекст – сү знең тулы бер тексттагы вазифасын билгелә ү ө чен кирә кле берә млеклә рнең кү лә мле җ ыелмасы аерыла.

Космоним – барлык тө р кү к җ исемнә ре атамалары. Мә с., Чү меч йолдыз, Сатурн, Тимер казык йолдызы. Аларны ө йрә нә торган ономастика тармагы космонимика дип атала.

Мифоним – мифларда, легенда, ә киятлә рдә, риваятьлә рдә урын алган, ономастиканың тө рле ө лкә лә ренә караган барлык тө р ялгызлык исемнә ре.

Оним (грек. onyma) – кара: ялгызлык исеме.

Онимлашу – кү мә клек сү з яисә сү зтезмә нең ялгызлык исеме рә тенә кү чеше. Мә с., ирек – Ирек, чә чә к – Чә чә к; ташлы яр – Ташлыяр.

Поэтик ономастика (ономатопоэтика) – ономастиканың матур ә дә бият ә сә рлә рендә ге барлык тө р ялгызлык исемнә рен, аларның барлыкка килү принципларын, стилен, тексттагы функциясен, укучылар тарафыннан кабул ителешен ө йрә нә торган тармагы.

Поэтоним – атау вазифасыннан тыш, текстта, ә дә би ә сә рлә рдә эстетик, стилистик функция дә башкара торган поэтик антропонимнар. Мә с., Ә. Еники ә сә рендә Акъә би исеме - чисталык, саф кү ң еллелек символы.

Региональ ономастика – билгеле бер тө бә ктә ге атамаларның ү зенчә леклә рен ө йрә нү белә н бә йле ономастик тикшеренү лә р.

Семиотика ( грек. semeion - билге, знак) - тө рле мә гълү мат бирергә сә лә тле билге, знакларның кулланылыш ү зенчә леклә рен ө йрә нә торган фә н. Гадә ттә, милли традициялә р турында мә гълү мат бирә торган семиотик билгелә ргә сү злә р, милли мә дә ният кү ренешлә ре, йола-гадә тлә р һ.б. керә, алар халыкның милли кү заллауларын, дө ньяга карашын чагылдырырга сә лә тле.

Стиль (лат. stilus – язу таякчыгы) – тел, сө йлә м чараларыннан, мө мкинлеклә реннә н файдалану алымнарының теге яки бу тө ре һ ә м шуң а хас ү зенчә леклә р.

Сү знең эчке формасы – яң а лексик мә гънә барлыкка килгә ндә атама нигезенә салынган билге. Мә с., “сирә клә нү, тыгызлыгы кимү ” билгесе “кимү, азаю” мә гънә сен белдереп килгә н сыеклану (белем сыеклану) сү зендә саклана; “ә крен хә рә кә тлә нү ” билгесе кешегә хас шундый сыйфатны аң латканда ташбака сү зендә саклана. Кара: лексик мә гънә.

Тавтология (грек. tautologia, tauto – шул ук, logos – сү з) – бертө рле, тамырдаш һ ә м охшаш яң гырашлы сү злә р, ә йлә нмә лә рнең бер ү к яки янә шә җ ө млә лә рдә кабатлануы, шулай ук җ ө млә лә рдә бертө рле кушымчаларның кабатлануыннан гыйбарә т стилистик тө гә лсезлек. Мә с., Килә чә ктә “Яшь йолдызлар” бә хетле йолдыз астында туган булсалар, ә лбә ттә, альбом чыгару бә хетенә дә ирешерлә р. (Матбугаттан)

Троп (грек. tropos – сө йлә м ә йлә нмә се, образ) – сө йлә мнең сә нгатьлелеген, образлылыгын арттыру максатыннан кү черелмә мә гънә дә кулланылган сү злә р яисә сү зтезмә лә р.

Эргонимия – тө рле оешма, учреждение атамасы булган ономастик берә млек. Мә с., кибет исемнә ре: “ Бә хетле”, “Лә йсә н ”; фирма исемнә ре.

Ялгызлык исеме (оним) - ә йбер, кү ренешлә рне, кешелә рне башкалардан аерып, конкретлаштырып атый торган сү з, сү зтезмә яисә җ ө млә. Бу тө ркем сү злә р исем сү з тө ркеменә генә хас булганлыктан, ялгызлык исеме термины киң кулланыла. Бирегә антропоним, топоним, зооним, астроним, космоним, эргонимнар керә. Ялгызлык исемнә рен ө йрә нү белә н ономастика (кара) фә не шө гыльлә нә.

Яң а сү з – кара: неологизм.

1 Сигнал мә гънә ле сү злә рне кү рсә теп ү тү җ итә.