Лексикология фӘненӘ карган терминнарныҢ кыскача сҮзлекчӘсе

Абстракт мә гънә - тө шенчә нең бер ү зенчә лекле сыйфаты буенча гына кү ренешлә рне гомумилә штерә торган мә гънә. А. м. конкрет мә гънә нигезендә туа, шунлыктан, аны икенчел мә гънә дип атыйлар. М-н: батырлык, гү зә ллек, сабырлык, аң лау.  Ә хә тов Г. Х. Татар теленең лексикасы. Казан, 1985; Реформатский А.А. Введение в языковедение. М., 1996.

Актив лексика -телдә еш очрый торган, сө йлә шү челә рнең барысына да аң лашыла һ ә м кө ндә лек кулланылышта булган сү злә р. А. л. состав ө лешен гомумкулланылыш сү злә ре тә шкил итә. А. л. тө п ү злеклә ре: 1) кү пмә гънә лелеккә ия булу мө мкинлеге; 2) яң а сү злә р ясауда нигез булып тору; 3) башка сү злә р белә н ярашу киң леге; 4) телдә кулланылу тотрыклылыгы.  Современный русский язык. М., 2001; Ә хә тов Г. Х. Татар теленең лексикасы. Казан, 1985; Сафиуллина Ф. С. Хә зерге татар ә дә би теле. Лексика. Казан, 1999.

Алынма сү з - халыклар арасында барган иҗ тимагый-сә яси, мә дә ни багланышлар нә тиҗ ә сендә бер телдә н икенче телгә ү теп кергә н сү з. А. с. барлык теллә рдә дә бар, ү теп керү юллары тө рле булырга мө мкин. Сө йлә м аша кергә н А. с. телнең грамматик, фонетик закончалыкларына буйсына, м-н, капуста (рус) - кә бестә; бревно (рус) -бү рә нә. Язма юл белә н кергә н сү злә р, нигездә, ү згә решсез саклана: департамент, партия. Башка телгә кергә н сү з тышкы яктан гына тү гел, мә гънә се ягыннан да тө рле ү згә решлә р кичерергә мө мкин, м-н, китап (г.) сү зенең татар теленә «книга» мә гънә се генә алынган. Тө шенчә атамасы буларак ү теп кергә н А.с. мә гънә се ү згә рми, ә мма синоним рә вешендә алынган сү знең мә гънә се ү згә реш кичерә.

Татар телендә ге А. с. кулланылу активлыгына карап тө п 3 тө ркемгә бү лә лә р: гарә п һ ә м фарсы сү злә ре; рус теленннә н кергә н сү злә р; Европа теллә ренннә н кергә н сү злә р. Болардан кала татар телендә борынгы чорларда ук кергә н һ инд, кытай, монгол, фин-угор сү злә ре дә кулланыла. Соң гылары, шул исә птә н гарә п-фарсы сү злә ре дә, татар теленә тулысынча яраклашканнар. Рус һ ә м Европа теллә реннә н кергә н сү злә рнең бер ө леше (кулланылу тарихы зур булганнары) яраклашса да, ХХ гасырда А. с. ү згә решсез кала. Бары тик Европа алынмалары гына, рус теле аша керү сә бә пле, шул телнең закончалыкларына буйсынган хә лдә ү теп керә лә р. Бер тө ркем алынма сү злә р кү п кенә теллә рдә кулланылалар, алар халыкара лексика буларак билгеле (демократия, революция, конституция һ.б.). Кара: варваризм, экзотизм, калька.  Ахунзянов Э. М. Русские заимствования в татарском языке. - Казан, 1968; Гарә пчә -татарча-русча алынмалар сү злеге. - Казан, 1993. - 1-2 томнар; Ә ү хә диев И. Ш. Гарә п алынмаларының фонетик ү злә штерелү е турында // Татар тел белеме мә сьә лә лә ре. 3 нче китап. - Казан, 1969; Хайруллин М. Б. Проблемы развития лексической системы татарского литературного языка. - Казан, 1991.

Антоним (гр. аnti- каршы, onуma- исем) - мә гънә лә ре буенча капма-каршы сү злә р. А., гадә ттә, бер ү к сү з тө ркеменә карыйлар. Мә гънә лә ренә карап А. берничә тө ргә бү ленә: 1) ә йбер, кү ренешлә рне сыйфатын белдерә торган А.: кыю-куркак, ярлы-бай; 2) вакыт тө шенчә сен белдерә торган А: иртә -кич, быел-былтыр; 3) процессларны каршы куя торган А.: яту-тору; менү -тө шү; 4) ә йбер, кү ренешлә рнең кү лә мен белдерә торган А.: озын-кыска; киң -тар һ.б. А. бер-берсеннә н аера торган билгелә ренә карап, тел (контекстка бә йсез дә аларның капма-каршы мә гънә дә булулары аң лашыла, м-н, куркак-батыр) һ ә м контекстуаль (бары тик аерым очракларда гына капма-каршы мә гънә тә шкил итә торган сү злә р Кара: антитеза) тө рлә ргә бү ленә лә р.

Антитеза (гр. аntithesis - капма-каршы кую) - кү ренеш, тө шенчә лә рне, фикерлә рне, характер ү зенчә леклә рен бер-берсенә капма-каршы куеп сурә тлә ү дә н гыйбарә т стилистик фигура. А. контекстуаль яисә окказиональ антонимнарның бер тө ре итеп карала. А. халык авыз иҗ атында киң таралыш табып, бү генге поэзиядә дә актив кулланыла: Кыю бер ү лә р, куркак мең ү лә р. (М.); Синең, яшьнә п, Дө ньяга килешең иде. Минем, арып, Язмыш белә н килешү иде... (Р. Фә йзуллин).  Хаков В. Х. Татар ә дә би теле. Стилистика. - Казан, 1999; Ханбикова Ш.С. Сү здә ге антонимик мә гънә лә р//Лексика и стилистика татарского языка. - Казань, 1981.

Антропоним (гр. аnthropos - кеше, onyma - исем) - кешелә ргә эндә шү, атап мө рә җ ә гать итү ө чен хезмә т итә торган исем, ата исеме (отчество), фамилия, кушамат, псевдоним. А. телдә ге башка сү злә рдә н ү злә ренең индивидуаль характерда булулары, аерым бер кешене генә атаулары белә н аерылалар. Җ ә мгыятьтә кешегә мө рә җ ә гать итү ө чен кулланыла торган билгеле бер кабул ителгә н тә ртип саклана. Бү генге кө ндә татар телендә исем-ата исеме-фамилия (м-н, Бикташев Камил Ибраһ имович) тә ртибе киң таралган. Аерым очракларда, ө стә мә рә вештә, кушамат, псевдоним да кулланылырга мө мкин.

Антропонимика - кеше исемнә ре, ата исеме кушамат, псевдоним, криптонимнарның (яшерен исем) килеп чыгышын, тө зелеш- ясалыш, кулланылыш ү зенчә леклә рен, ү сеш-ү згә реш закончалыкларын, антропонимнар йө ртә торган тө рле мә гълү матны ө йрә нә торган ономастиканың бер тармагы. Тел белемендә теоретик, гамә ли, поэтик антропонимика аерыла. Теоретик А. антропонимнарның барлыкка килү, ү сеш закончалыкларын, теге яки бу этнос антропонимиясенең тарихи катламнарын, кушылу мотивларын, башка теллә рнең антропонимик системалары белә н мө нә сә бә тлә рне, исем кушуда кү зә телгә н йола-гадә тлә рне, мода, дин тә эсирен һ.б. ө йрә нә. Гамә ли А. антропонимик сү злеклә р тө зү, анторопонимнарның язылыш-ә йтелеш нормаларын билгелә ү белә н, загс хезмә ткә рлә ренә ярдә м итү белә н шө гыльлә нә. Поэтик А. матур ә дә биятта, фольклорда кулланылган антропонимнарны ө йрә нә. А. тарих, этнография, география, юриспруденция, ә дә бият белеме, фольклористика, культурология, антропология белә н тыгыз бә йле. Татар телендә А. фә не ХХ гасырның 60-70 елларында ү сә башлады. Моң а кадә р аерым мә гълү матлар тупланып килсә дә, тирә нтен фә нни тикшеренү лә р Саттаров Г. Ф. тарафыннан башкарыла. Бү генге кө ндә татар тел белемендә А. багышланган фә нни хезмә тлә р шактый.  Саттаров Г. Ф. Исемең матур, кемнә р куйган? - Казан, 1989; Саттаров Г. Ф. Татар антропонимикасы.-Казан, 1990; Саттаров Г. Ф. Татарстан АССРның антропотопонимнары. - Казан, 1973; Саттаров Г. Ф. Татар исемнә ре сү злеге. - Казан, 1981; Саттаров Г. Ф. Татар исемнә ре ни сө йли? - Казан, 1989; Галиуллина Г. Р. Личные имена татар в ХХ веке. - Казан, 2000.

Антропонимия - теге яки бу телдә ге кеше исемнә ре, кушаматлар, ата исеме (отчество), фамилиялә рнең тулаем җ ыелмасы. Кара: Антропонимика.

Апеллятив лексика – кү мә клек сү з.

Арго (фр. аrgot) - бердә й профессия, иҗ тимагый шартларда кө н итү че кешелә рнең башкаларга сү знең мә гънә се аң лашылмаслык итеп сө йлә ү алымы. А. тө п ү зенчә леклә ре: 1) тар даирә дә генә кулланылу; 2) ясалма булу; 3) сө йлә ү объектын яшерү максатында кулланылу; 4) сө йлә м теле чараларын киң куллану. А. сү злә р революциягә кадә р тегү челә р, итек басучылар сатучылар, тукучылар телендә кулланылып, бү генге кө ндә караклар телен тә шкил итә торган лексика санала: йомдыру (ү терү), фраер, академия (тө рмә), калым (табыш). Кара: Жаргон.