Биремнәр. 1. Әлеге җөмләләрдән язма һәм сөйләмә телгә хас лексиканы аерып

1. Ә леге җ ө млә лә рдә н язма һ ә м сө йлә мә телгә хас лексиканы аерып, нинди критерийдан чыгып эшлә вегезне аң латыгыз.

1) Россия социаль иминият фондына балалар ялын оештыру ө чен дә ү лә т казнасыннан акча бү ленеп бирелде (“Ватаным Татарстан” газ.) 2) Фикеребезнең бу ө лешен тү гә рә клә п ә йтсә к, иҗ ат кешесе буларак Хә сә н Сарьян фикер – сө йлә м – тел берлеген нечкә тоя, моны ул ү з ә сә рлә рен язганда файдаланып кына калмый, башкаларга да тө шендерергә омтыла. (И. Низамов) 3) Казан университеты биологларының тикшеренү лә ре кү рсә ткә нчә, соң гы чирек гасырда Идел буенда зә һ ә р еланнар саны ун мә ртә бә кимегә н. Тө п сә бә п – һ ә р очраган бер еланны сугып ү терергә торабыз. («Татарстан») 4) –Бә й, апаем, беззең бит монда холодильник юк. Алдан китертсә ң ачы бит ул, аннары бер нә мә се дә калмый аның. (М.Мә һ диев) 5) Аң лыйм, хә лкә йлә ре бер дә җ иң ел тү гел ә бинең.(И. Низамов) 6) Ишек кү зчегеннә н надзирательнең: —Син нә рсә, тилебә рә н орлыгы ашадың мы ә ллә? Йә булмаса карцерны сагынасың мы? – дип җ икеренеп кычкырганы ишетелде. (М. Галә ү) 7) Татарлар яшә гә н тө бә клә рдә сала, “авыл, авыл җ ире” дигә н мә гънә белдерү белә н беррә ттә н, “елга кушылдыгы” тө шенчә сендә дә йө ргә н. (Ф. Гарипова)

2. Асларына сызылган сү злә рне кулланылыш даирә се ягыннан тө ркемлә гез.

1) Табигать галә мдә ге бар нә рсә не – йолдызлардан алып иң гади амебага кадә р – искиткеч камиллек белә н яраткан. (А. Гыйлә җ ев) 2) Фә рдә нә, кетер-кетер кө леп, ишек катына чумды. (Н.Гыйматдинова) 3) —Ә йт ә ле син миң а, Хә ерниса сең ел, бу нинди эш бу? – диде. – Соң бит, рә хмә т тө шкере, сиң а саламың ны биш синтә митер генә калдырып тура дисең, син аны бө тен килеш саласың. (Г. Бә широв) 4) Ә гә р дә ул безнең кү зебезне ачмаган булса, без бу дә ү лә тлә ргә ирешә алмаган булыр идек. (Г. Камал) 5) Кояшта кубакланып беткә н борынын ә ледә н-ә ле шыштырдатып тарткалап куя ул. (Г. Ахунов) 6) Мондый катлаулану очракларындаиялек килеше кушымчасы белә н дә котылып булыр иде. (Ф. Сафиуллина) 7) Җ итештерү дә тире эшкә ртү беренче урында торган. (Г. Баттал) 8) Ул гү я аны битенә ябышкан тоҗ ымдай сыпырып кына ыргыткан. (Г. Бә широв) 9) Иркә кә ем, син Гө лбану янына бара кү р. (Г. Ибраһ имов)

3. Ө зектә н һ ө нә ри лексиканы аерып, сү злеклә р ярдә мендә мә гънә лә рен аң латыгыз.

1) Ә хә ллә р, чынлап та, бик шомлы-куркыныч иде: докторлар карчыкның ү пкә сеннә н яман шеш таптылар (Х. Сарьян) 2) Якын елларда Казанда һ аваның уртача еллык температурасы нинди ү згә реш кичерер икә н соң? Тиешле мә гълү матлар алыр ө чен без, «марков процессы» дип аталган математик модель ярдә мендә хисаплау эше башкардык («Татарстан» ж) 3) Татарстанның Кө ньяк-кө нчыгыштагы регионына колонизацион китереп утырту хә рә кә тенең башлангычы итеп хронологик яктан ХVII гасырның ахыры – ХVIII гасырның беренче чиреген алырга мө мкин. (И. Габдуллин) 4) Тө рки теллә рдә исемнең тартым белә н тө рлә нү е бик ерактан килә, язуга чаклы ук бу тө р грамматик категория аларда урнашкан була. (Л. Җ ә лә й) 5) Юл чатларында плакатлар, «Тракторчы, уң га кермә!» дигә н язулар, резервуарлар, промысел вышкалары кү згә чалынып кала. (Г.Ахунов)

4. Җ ө млә лә рдә ге сү злә рнең кайсылары гомумхалык сү злә ре, кайсылары иҗ тимагый яисә территориаль яктан чиклә нгә н?

1)Чит илдә н кайтканнар мактанып йө ргә нгә дә кызыкмыйм. Кү плә р мине ү ртилә р, акчаң бар бит, нигә аны кызганасың, нигә загранитсыны кү реп, дө нья белә н танышып кайтмыйсың, дилә р. (Т. Миң нуллин) 2) Татарстанның дә ү лә т милке белә н идарә итү комитетында эшлә нгә н методика буенча, 1993 елның январеннан ваучер һ ә м исемле хосусыйлаштыру вкладларына фиксациялә нгә н, ягъни тотрыклы, ү згә рми торган бә ялә р билгелә нгә н. («Татарстан») 3) Егетлә рнең рульдә утырганы тә рә зә дә н муенын сузып: —Бер «чистай малае» абзый, яме? Ату келтерефү н арбаң ны этеп тә тору юк. Бушка тир агызмыйлар бездә. Ә ллә айдан сикердең ме син! (Н. Гыйматдинова) 4) Хуҗ алар: —Майашлар ә зер, утырыгыз, туганнар! (Татар халык җ ыры) 5) Туктат шул азвы чә пелдә тү ең не, тө кереп ат шул хә шә рә тне. Игътибар белә н тың ла, комик, хә зер ү к Ялагай янына сыптыр. (Р. Хаҗ иев)

5. Бирелгә н җ ө млә лә рдә н диалекталь сү злә рне табып, тө рлә рен билгелә гез.

1) Сә йфуллин, галош белә н кара чесанка кигә н аякларына кыек-мыек басып ашыгып чыгып киткә ч, Мостафин, урыныннан торып, ә рле-бирле йө рергә тотынды. (Ә. Еники) 2) Минем ә ле йокым туеп җ итмә гә н, кү злә рем ачыта, чирә мнең салкын чагында аякларым чытая. (Г. Бә широв) 3) Җ уача, чә й тукмачлары кү к йука була. (Д.Рамазанова) 4) Шуннан соң ә ллә ничә кө н буе Изел кичтек. (М. Мә һ диев) 5) Кечтеки генә булсам да малай ич мин. (Г. Бә широв) 6) Синең кылмышың кайберә ү лә рнең кү ң еленә хуш ятмастыр. (Н. Гыйматдинова) 7) Тө шемдә гелә н генә тә мле итеп ашаганымны кү рә м. (Ә.Еники) 8) Сезнең янга барыр идем, Араларда иннек бар. (Татар халык җ ыры) Аң гы-минкелә ндек, тетен булдык. (Д. Рамазанова) 9) Йокыдан уянып җ итмә гә н Казан ө стенә, ә йтерсең, ү тә кү ренмә ле ө рфия каплаганнар. (Г. Ә псә лә мов)

6. Диалекталь сү злә рнең җ ө млә лә рдә кулланылу максатын билгелә гез, аларның ә дә би ә сә р телендә бирелү е урынлымы?

1) – Я, я, ә йттем исә кайттым, ә йтеп кенә бактым, - диде Сә рвә р һ ә м тирә н генә сулап куйды. - Ә йтеп тә бакма син миң а андый кыек-мыек сү злә рне, - диде Нә би, тавышын тагын да кү тә рә тө шеп. (Р. Тө хфә туллин) 2) Нә зек чаукалыктан каерып караштырылган, сылап агартылган, бер ү к вакытта ә йбер-сә йбер, кирә к-ярак саклана торган кә җ ә нкә ихтыяҗ ын ү тә гә н ө й алдының боздай салкын җ ир идә ненә аяк очлары белә н генә басып, малай тә рә зә аша урамга капланды - ә йе, Зө лхиҗ ә ә бисе кү здә н югалган иде. (А. Хә лим) 3) Нә риман кайтуына ә нкә се кү зикмә к пешереп куйган иде. (М. Мә һ диев) 4) Ике авыл арасында лә пек ерып йө ргә н эзлә ребезне калын кар каплады. (К. Кә римов) 5) - Ә лә й, аю килеп чыкты дип торам. (Ф. Садриев). 6) Ә мма кө з кө не, кырпак тө шеп, кар яуганны кө ткә н бер вакытта, колыным базарга барган җ иреннә н ә йлә неп кайтмады. (Г. Бә широв)

7. Җ ө млә лә рдә н һ ө нә ри, диалекталь сү злә рне, фә нни терминнар һ ә м жаргоннарны табып, мә гънә лә рен аң латыгыз, текстта кулланылу максатын билгелә гез.

1) Ү з телең не ә ллә белмә стерсең ме, нә мә дә шмисең? (М. Юныс) 2) Гомумә н, безнең студентлар универда кү ң еллә ренә хуш килгә н урыннарга яң а исемнә р уйлап табарга яраталар (“Ялкын” ж.) 3) Редиска! Клоунга охшаган кеше нә къ син ү зең инде! (М. Юныс) 4) Авазларның формант тө зелеше аларның спектрында ачык кү ренә. (Ф. Сафиуллина) 5) Катынына ничек ә йтербез мона, балаларына. (Н. Гыйматдинова) 6) Инструктаж ү тү ө чен шә п вакыт. (И. Юзеев) 6) Сө йлә шә лә р, гө рлә шә лә р Корыч кө релә р; Мең -мең соса унга, сулга Очып йө рилә р. (М. Сө ндекле) 7) – Мин синең арка сө ягең не сындырам, барыбер, чоланың ны яндырам, - дип, илә мсез, ямьсез сү генде. (Т. Галиуллин) 8) Кызларның кү лмә клә ре киң вә озынлыкта уртача булып, фә кать бер кыса вә ике катлы зур-зур итә клә рдә н генә буладыр. (З. Бә шири)

8. Җ ө млә лә рдә н терминнарны табыгыз, ясалыш ү зенчә леклә рен билгелә гез, нинди ө лкә гә каравын ачыклагыз.

1) Фонема теориясенә кү ренекле рус галиме И. Л. Бодуэн де Куртенэ нигез сала. (Ф. Сафиуллина) 2) Шаһ инурга мә ктә птә икс-игрек, синус-косинусларны ө йрә ттелә р – боларны ул заманында кирә кмә гә н бер дө нья дип кабул иткә н иде. (Р. Низамиев) 3) Кү крә к читлеге 12 пар кабыргадан һ ә м кү крә к сө ягеннә н тө зелгә н. 4) Санаклы укыту ү зенең беренче адымнарын да элек дә рестә укытучы алып барган укыту ысулларына оттырып башлады. (Җ. Сө лә йманов) 5) Кө ньяк-Кө нчыгыш регион, һ ичшиксез, этнографик тө ркемнә рнең актив контактларын һ ә м татарларның этнокультура традициялә ренең бер-беренә булган йогынтысын чагылдырган территория исә плә нә. (Г. Вә лиева) 6) Каты тү шә мә ле юллар салу планы ү тә лми. (“Ватаным Татарстан” газ.)

9. Ә леге һ ө нә рчелек ө лкә сенә караган сү злә рнең ясалыш ү зенчә леклә рен аң латыгыз, телдә кулланылыш дә рә җ ә сен билгелә гез.

Каткыч – җ еп ката торган җ айланма, тарак – комбайнда була торган җ айланма, калкан – ургычтагы деталь, чү плә мле сө лге – бизә к атамасы, кыстырып сугу – ике җ епне бергә катнаштырып эшлә ү, шакмак чү плә м – бизә к тө ре, киндер – тукыма тө ре, җ илпуч – он илә ү ө чен кирә кле җ айланма.

10. М. Мә һ диевнең “Фронтовиклар” ә сә реннә н ө зекне укып, нинди тел чаралары кулланылуын ачыклагыз, аларның стилистик вазыйфасын билгелә гез.

Ул арада нә къ шундый киенгә н икенче бер олы татар ике пальтоны кү тә реп килеп тә җ итте. Шунан китте чит телдә сатулашу. Ну, бу Гатаны! Барысын да аң лый бит!

- “Багана ярымга” бирә м, - диде кө меш тешле. Мә гә рич сездә н, пальто башына берә р “данар” ө чтә мичә булдыра алмассыз.

- Ике пальтога бер “почмак” җ итмә гә нмени?

- Ну шту сез, егетлә р! Шушындый малны кулга тө шергә ч, мә гә ричтә н берә р “пә нҗ еки” җ ә ллә п торырга! Нү жә ли инде без ахырдан ә нә фә ртмагка кереп, кандала исле тахил шә рә быннан авыз итмибез? Ә аның йө з граммына, белә сезме кү пме “корт” кирә к! Йө з граммына бер “почмак” та, бер “сикә ш”! Белдегезме?

Ө й эше: Татар теленең диалектологик һ ә м аң латмалы сү злеклә ре ярдә мендә чынаяк, тастар, тә бикмә к, бусага, ихата, китмә н сү злә рнең синонимик рә тлә рен дә вам итегез.

Сораулар:

1. Хә зерге татар ә дә би теленең нинди тө рлә рен белә сез?

2. Гомумхалык сү злә ре һ ә м ә дә би тел лексикасы нә рсә ул?

3. Диалекталь сү злә р дип нинди сү злә рне атыйбыз? Аларның нинди тө рлә рен белә сез?

4. Жаргон, арго сү злә р һ ә м диалекталь лексика арасында нинди уртак һ ә м аермалы яклар бар?

5. Профессиональ лексикага хас ү зенчә леклэрне санагыз.

6. Татар телендә терминнар нинди юллар белә н ясалалар? Терминнарның гомумкулланылыш сү злә реннә н аермаларын ә йтегез.

ХӘ ЗЕРГЕ ТАТАР ТЕЛЕНДӘ ТӨ РЛЕ СТИЛЬЛӘ РДӘ КУЛЛАНЫЛА ТОРГАН СҮ ЗЛӘ Р

Ә дә бият:

1. Поварисов С. Ш. Тел— кү ң елең кө згесе.— Казан, 1982.

2. Сафиуллина Ф. С. Хә зерге татар ә дә би теле. Лексикология.— К.азан, 1999.

3. Хаков В. Х. Татар ә дә би теле (стилистика).— Казан, 1999.

Анализ ү рнә ге:

1. Язма яисә сө йлә м теленә караган лексика аерыла.

2. Кайсы тө ркемчә гә каравы ә йтелә.

3. Хис-кичереш белдерә торган сү злә р булса, нинди эмоция булуы аң латыла, белдерелү чаралары кү рсә телә.

Башкаларның мине чә йнә ү лә ренә исем китмә де, гомуми җ ү лә рлекне бер без генә эшлә мә гә н! (А. Гыйлә җ ев) Ө зек сө йлә м теленә карый, нигездә кө нкү реш сү злә реннә н тора, чә йнә ү лә ренә - семантик гади сө йлә м элементы, җ ө млә дә ис китмә ү, ирония эмоциональ-экспрессив тө смер сизелә.