Ос, айнымалы және жаңа жұлдыздар

Жұ лдызды аспанды бақ ылағ ан ә рбір адам Жетіқ арақ шы жұ лдызындағ ы «шө міш сабының» орта тұ сындағ ы жұ лдызғ а назар аударғ ан болар.Осы жұ лдыздың жанында, онан бар болғ аны 12^/ қ ашық тық та, 4, 0^m –ге тең кө мескі жұ лдыз жалтырайды, ол жарық жұ лдызғ а кө ршілес болғ андық тан онан сайын кө мескіленіп кө рінеді.Осы екі жұ лдыздың алғ ашқ ысы жұ лдыздық карталарды гректің ζ (дзета) ә рпімен, ал екіншісі латынның g ә рпімен белгіленген.Ортағ асырлық араб астрономдары оларғ а жеке-жеке ат қ ойғ ан, ол осы кү нге дейін солай аталып келеді: жарығ ы – Мицар(Ат), кө мескісі Алкорь (Салт атты) делінеді.Алькор қ азақ аң ызында Жетіқ арақ шының Ү ркерден алып қ ашқ ан қ ызы деп айтылады.

Қ осарлығ ы оптикалық қ ұ ралдармен ажыратылатын жұ лдыздарды бақ ыланатын қ ос жұ лдыздар, ал оларды қ ұ райтын екеуін – қ ос жұ лдыздардың компоненттері дейді.Айдаһ ардағ ы ν, Лирадағ ы β, Мицар жә не басқ алар бақ ыланатын қ ос жұ лдыздардың Миардың (ξ 1) компоненттерінің бірінің жылтылы 2, 4^m, екіншісінікі – кө мескілеуінікі (ξ 2) 4, 0^m, ал жай кө зге жұ лдыздар дараланбайтындық тан, Мицардың жалтырауы 2, 2^m жұ лдыздық шамасы дә режесі шамасында кө рінеді.

Шындығ ында қ ос жұ лдыздардың арасында компоненттері кең істікте бір-бірінен алыс қ озғ алатын жә не тек бір бағ ытта кө рінетіндері де бар. Оларды оптикалық қ осарлылар деп атайды.Оларғ а аспандағ ы жұ лдыздардың жақ ын орналасқ андарының кө пшілігі жатады.

Керісінше, бақ ыланатын визуальды қ ос жұ лдыздардың кө пшілігі жай кө зге жалғ ыз болып кө рінеді, компоненттері Кү ннен бірдей қ ашық тық та болатын физикалық қ ос жұ лдызғ а жатады.Олар бір-бірінен тартылыста жә не олардың ортақ массалар центрінің тө ң ірегінде айналады.Физикалық қ ос жұ лдыздары бинарлы жұ лдыздар немесе бинарлы жү йелер деп атайды.

Егер бірнеше кү н бойы ә р кещте екі-ү ш рет Персейдегі β жұ лдызын қ арап жә не оның кө рінетін жарығ ын кө рші шоқ жұ лдыз Кассиопеядағ ы α жә не β жұ лдыздарымен салыстырса, онда осы жұ лдыз жарқ ырауының айнымалылығ ын аң ғ ару оң ай.Бірде ол Кассиопеядағ ы жұ лдыздар сияқ ты анық жарқ ырайды, бірде олардан кө мескіленеді.

Осындай жұ лдыздарды айнымалы жұ лдыздар деп атады.

Тұ тылмалы айнмалы жұ лдыздарды, кө бінесе тұ тылмалы қ осарлы жұ лдыздар деп атайды, бұ л шындығ ында жарық тары тұ рақ ты болатын компоненттері Жер арқ ылы ө тетін жазық тық та жатқ ан орбитасы бойымен массаның жалпы центрі тө ң ірегінде айналатын спектрлі қ ос жұ лдыздар болып табылады.Сондық тан тұ тылмалы қ ос жұ лдыздардың компоненттері айналу процесінде бірін-бірі бақ ылаушыдан периодты жартылай немес тү гелдей кө легейлейді (тұ тылғ андай болады). Тұ тылу болмай тұ рғ ан кезде бақ ылаушығ а екі компоненттің де жарығ ы кө рінеді, ал тұ тылу кезінде тұ тылдырушы компоненттің кө легейлеуінен жарық азаяды жә не бақ ылаушы жұ лдыз жарқ ырауының кө мескіленгенін байқ айды.

Жаң а жұ лдыздар кенеттен пайда болады, оның ү стіне олардың жарқ ырауы жалтырауы тез артады.Жұ лдызды аспанның фототү сірілімін зерттеу нә тижесі бұ л жұ лдыздардың кө мескі болатынын кө рсетті.

Неғ ұ рлым жарық жаң а жұ лдыздарды олардың жарқ ылы кезінде астрономия ә уесқ ойлары ашты.Оғ ан Бү ркіт шоқ жұ лдызындағ ы (1975 жылы тамызың 25 –і)жаң а жұ лдыздар мысал бола алады.Фототү сірілімдерге қ арағ анда Бү ркіт шоқ жұ лдызындағ ы жаң а жұ лдыздың жалтырауы жарқ ылғ а дейін ү ш кү н бұ рын 11^m болды, ал тө рт кү н ішінде 0, 5^m-ге дейін, яғ ни 40 мың есеге жуық артты! Содан соң ол кө мескілене берді, шамамен 200 кү н ө ткенде жай кө зге кө рінбейтін болды, ал 1 жылдан соң ө зінің бұ рынғ ы мә ніне 11^m-ге дейін ә лсіреді.