Дәріс № 9-10

Табиғ атты қ орғ ау шараларының экономикалық жақ тары. Қ азақ стан Республикасының табиғ атты қ орғ ау қ ызметін басқ ару

Дә ріс жоспары: табиғ атты қ орғ ау шараларының экономикалық жақ тару туралы ұ ғ ым қ алыптастыру

Ключтық сө здер: экономика, ластану дә режесі

1. Мұ най ө неркә сібінде табиғ атты қ орғ ау бойынша экономикалық бағ алаудың жалпы принциптері. Анық талғ ан ластану нә тижесінде ә ртү рлі ә ртү рлі салаларғ а келтірілген шығ ынды анық таудың негізгі принциптері;

Табиғ атты қ орғ ау шараларының экономикалық жақ тарын тү сіну ү шін алдымен табиғ атты қ орғ аудың экономикасына анық тама бере кетейік. Сонымен, табиғ атты қ орғ аудың экономикасы деп табиғ и ресурстар мен ортаның ластану шығ ынын экономикалық тұ рғ ыда анық тау жолдарын зерттейтін экономика бө лімін айтады.

Табиғ атты пайдаланудың экономикасының міндеттері келесідей:

1) табиғ и ресурстардың экономикалық бағ асы;

2) табиғ атты ретсіз пайдаланудың нә тижесінде халық шаруашылығ ына кететін экономикалық шығ ынды анық тау жә не оның зардаптарын жоюғ а қ ажетті шығ ындардың мө лшерін анық тау;

3) табиғ и ресурстарды жә не табиғ и шаруашылық кө здерін пайдалнудың тиімді варианттарын таң дау, табиғ атты қ орғ ауғ а кететін шығ ындардың салыстырмалы жә не нақ ты мө қ лшерін бағ алау;

4) табиғ атты қ орғ ау шаруашылығ ын бағ алаудың экономикалық ә дістерін жасау.

Мұ най ө неркә сібінде табиғ атты қ орғ ау бойынша экономикалық бағ алаудың жалпы принциптерін қ арастырар болсақ, онда мұ най ө ндірісінің қ оршағ ан ортағ а келтіретін залалдарын экономикалық тұ рғ ыда бағ алау қ ажет.

Ә рбір табиғ и ресурс (топырақ, су, атмосфера) адамның ө мір сү руі ү шін белгілі-бір тұ рғ ыда қ ызмет етеді. Осы қ ызметі экономикалық жә не экономикалық емес бағ алаудың қ осындысынан тұ рады.

Табиғ и ресурстардың экономикалық бағ асы деп олардың жалпы пайдасын анық тауды айтады, яғ ни адамзаттың қ ажеттілік дең гейін арттыру ү шін ө ндіріс арқ ылы немесе жекелей пайдалану арқ ылы белгілі-бір табиғ и ресурстың жұ мсалуын айтады.

Табиғ и ресурстардың экономикалық емес тұ рғ ыда бағ алау деп табиғ и ресурстарды сақ тап қ алу мақ сатында қ оғ амның ө з міндетіне алуы нә тижесінде экономикалық кө рсеткіштермен бағ аланбайтын табиғ и ресурстар яғ ни табиғ и ресурстардың экологиялық, социалдық, социалды-психологиялық, денсаулық ты қ орғ ау жә не басқ а да қ ажеттіліктер бойынша бағ алануы.

Табиғ атты пайдаланудың экономикасын шешу ү шін алдымен табиғ и ресурстарғ а дұ рыс экономикалық бағ а беру қ ажет.

Табиғ и ресурстардың экономикалық бағ асы екі негізгі функцияны орындайды:

Есепке алынатын, яғ ни кез-келген елдің табиғ и байлығ ын керсетеді, сол арқ ылы ө ндірістің дамуын есептеуге болады.

Нақ ты, табиғ и ресурстарды пайдалану кезінде кететін шығ ындарғ а жә не оны дұ рыс пайдаланбауы кезінде қ алпына келтіру ү шін қ ажетті бағ аларды енгізу ү шін негіз болып табылады.

Табиғ и ресурстарды экономикалық тұ рғ ыда бағ алау ө те қ иын. Ө йткені, кез-келген затты бағ алау ү шін оны жасауғ а кететін ең бек шығ ындары есептелінеді, ал табиғ и ресурстар адамдікі емес табиғ аттікі болғ андық тан оны бағ алау қ иын. Алайда, мысалы мұ най кен орны табылғ ан жағ дайда, оны барлауғ а, мең геруге, қ орғ ауғ а жә не ө ндіріске ең бек жұ мсалады ғ ой, міне осы арқ ылы оның бағ асы да анық талады.

Қ азіргі кезде, табиғ и ресурстарды бағ алаудың екі негізгі концепциясы бар: шығ ын жә не рентті.

Шығ ын концепциясында табиғ и ресурстарды мең геруге кететін шығ ындарды есептейді, ал табиғ и ресерстардың маң ыздылығ ы бағ алаудың қ осымша толық тырушы факторы болып есептелінеді.

Ал рентті концепция кезінде дифференциалды рент есептелінеді, яғ ни сапасы жә не орналасу жағ дайы (мысалы, ө нім бергіштігі жоғ ары немесе тө мен, кө лік тасымалы жолдарына жақ ын немесе алыс орналасқ ан) ә ртү рлі табиғ и ресурстарды пайдалану кезінде тү сетін ә ртү рлі пайда мө лшері есетелінеді.

Мұ най шаруашылығ ында табиғ и ресурстарды экономикалық тұ рғ ыда бағ алау ү шін дұ рыс нақ ты шешім қ абылдануы тиіс. Ол дұ рыс болса, келесілер де дұ рыс анық талады:

- мұ най жә не газ кен орындарын игерну кезінде табиғ и ресурстарды пайдалану варианттарын жә не оның сатыларын таң дау;

- табиғ и ресурстарды дұ рыс пайдаланбаудан келетін зияндарды жә не оларды пайдалану тиімділігін анық тау;

- табиғ и ресурстарды пайдаланғ аны ү шін тө лем ақ ы мө лшерін анық тау;

- табиғ и ресурстарды экспертаудан тү сетін пайда;

- қ осылғ ан кә сіпорындарда тү сетін пайданы дұ рыс бө лу.