Элитарлық тұлғаның сөз мәдениеті

Тілдік тұ лғ аның сө з мә дениетін мең геруі ана тілін тұ тыну дең гейіне, ә леуметтік сипатына, ә деби тілдің ауызша, жазбаша тү рлерін мең геру дейң гейінің жоғ ары болуына, тілдік ортасының бекем болуына байланысты.

Сө з мә дениеті – тілдік тұ лғ аның ұ лттық ә деби тілді, оның функционалдық тармақ тарын, ә р тармақ тың салаларын, ә р саланың жанрларын ө з харекетінде, ө з тә жірибесінде қ олдана білу дағ дысы, білімі, біліктілігі тә різді сапалардың жиынтығ ы туралы ғ ылыми пә н.

Тілдік тұ лғ а тілді қ олданып қ оймайды, барды қ олданумен бірге жаң а сө здерді, абстракті синтаксистік модельдерді де жасайды.

Тілдік ортада мә дени-тілдік дә стү рдің, оның нормаларының қ алыптасуына тілдік тұ лғ а ә сер етеді. Этнотілдік мә дени нормаларды ойлау ә рекетінде, сө з ә рекетінде қ олданады, этнотілдік ұ жымның ә леуметтік, психологиялық ерекшеліктерін игеріп, сө з қ олданыста пайдаланады. М.Ә уезов, Ғ.Мү сірепов сынды біртуар жазушы-ғ алымдар – адамдар идеал тұ татын, тілдік тұ лғ алар. Олар ә деби элитарлық топтың ө кілдеріне жатады.

“Сө з мә дениеті” деген ұ ғ ым:

1) тілдік норма;

2) этикалық норма;

3) коммуникативтік норма деп аталатын норманың ү ш типін қ амтиды.

1. Тілдік нормалар: орфоэпиялық норма, орфографиялық норма, лексика-фразеологиялық норма, грамматикалық (сө зжасамдық, морфологиялық, синтаксистік) нормалар. Екі немесе одан да кө п вариант болғ анда, олардың біреуін талғ ап, таң дап қ олдану қ ажеттілігінен бірнеше варианттың біреуі ғ ана норма деп танылады: кө бі – кө бісі емес, туралы – турасында емес, т.б. Кей жағ дайда екі немесе ү ш вариант та норма деп танылады мұ ны/бұ ны, келуімен байланысты/келуіне байланысты. Алайда бұ лардың ішінде қ айсыбіріне артық шылық берілетін нұ сқ алары болады.

Сө йлеу тілінің ә деби тілдің қ ұ рамына кіретін бө лігі болады. Сө йлеу тілінің кодификацияланғ ан нормалардан бө лек, ө зіне тә н нормасы бар: сағ ан бірдең елерді ала кеп едім тә різді қ олданыстар жазба тіл мә тіндеріне жат болып есептеледі. Бірақ сө йлеу тілі ү шін норма деп танылады. Сондай-ақ Қ азақ станның экономикасы тұ рақ ты дамуда десек, сө йлеу тілі мә тініне жат, сө йлеу тілінің нормасы емес.

2. Этикалық норма. Сө з этикасының нормасына:

а) моральдық принциптерге, мә дени-ұ лттық дә стү рге негізделген тілдесу нормалары мен,

ә) сө з этикетінің нормалары жатады. Сө з этикасы, сө з этикеті белгілі бір жағ даятта (ситуацияда) тілдесудің, сө з саптаудың тә ртібіне тә н ережелерді сақ тауды талап етеді. Сө з мә дениетінің этикалық компоненттері негізінен сө з актісінде, яғ ни ө тіну, сұ рау, ризалық білдіру, сә лемдесу, қ ұ ттық тау, қ оштасу, т.б. тә різді белгілі бір мақ сатқ а кө здеп айтылғ ан сө з ә рекетінде кө рінеді.

Сө з актісі қ оғ амда қ абылданғ ан, лингвистикалық емес факторлармен байланысты ерекше ережелер бойынша жү зеге асады. Сө з актісіне қ атысушылардың жасы, жынысы, олардың арасындағ ы қ арым-қ атынастың ресми, бейресми тү рімен байланысты. Егер сә леметсіз бе, амансыз ба, аман-есенсіз бе, сау болың ыз, т.б. жағ дай таң дамайтын бейтарап рең кте болса, сә лем бердік, хал-ахуал қ алай дегендерді, жасы қ атарлас коммуникаторлар арасында болмаса, кез келген жағ дайда қ олдана беруге болмайды. Сондай-ақ кітапты ә перің ізші дегенмен кітапқ а қ ол жалғ ап жіберің ізші деген ө тініштің сыпайылық рең кі бірдей емес.

Қ оғ амда қ алыптасқ ан этикалық норма бойынша, қ андай жағ дайда болмасын, бейпіл сө з айтуғ а ү зілді-кесілді тыйым салынады. Біреуге дауыс кө теріп айғ айлау, зіркілдеу, т.б. жағ ымсыз рең ктегі интонациялық қ ұ ралдардың қ олданылуы сө з мә дениеті ү шін теріс ә ркеттер деп бағ аланады.

3. Коммуникативтік нормалар. Сө з мә дениетінің коммуникативтік компонентіне қ атысты нормаларғ а ең алдымен тілдің функционалдық ерекшеліктеріне тә н нормалар мен қ арым-қ атынастың прагматикасына тә н нормалар жатады. Тілдік нормада коммуникативтік компонент сө з мә дениетін айқ ындауда ерекше орын алады. Қ арым-қ атынастың нә тижелі болуы коммуникативтік компонентпен тығ ыз байланысты. Мысалы, тілдік норманы сақ тағ анмен, этикет тә ртібін бұ зылмағ анмен тың даушыны // оқ ырманды ескермей, кө ң ілдегідей мә тін қ ұ растыру мү мкін емес. Мұ ның ө зі сө з мә дениетінің коммуникативтік жағ ын мық тап ескеруді қ ажет етеді. Сө здің тың даушы тарапынан қ абылдануы маң ызды.