Бейвербалды қатынастың тұлғааралық қарым-қатынастағы ерекшелігі

Жалпы адамдардың қ арым-қ атынасына қ атысты ә рекеттер екі ү лкен тармақ тан тұ рады. Оныі бірі – тілдік қ атынас, екіншісі - тілсіз қ атынас. Тілдік қ атынас пен тілсіз қ атынастың ұ қ састық тары да, айырмашылық тары да бар. Бұ л қ атынастардың сә йкес жақ тары мынада: олардың екеуі де, біріншіден, адамдардың бір-бірімен байланысын қ амтамасыз етеді, яғ ни адамдар арасындағ ы қ атынасқ а қ ызмет етеді.

Екіншіден, тілдік қ атынаста да, тілсіз қ атынаста да белгілі бір дерек, ой, мағ лұ мат хабарланады, бірақ тілсіз қ атынаста хабар шартты тү рде болуы мү мкін.

Ү шіншіден, тілдік, тілсіз қ атынас та адамдардың ө зара тү сінісуіне жол ашады. Ұ ғ ынысу тікелей жолмен емес, сырттай болуы да мү мкін, бә рібір адамның белгілі бір хабарды ұ ғ ып, соғ ан қ атысты іс-ә рекет жасауына мү мкіндік туады. Алайда тілдік қ атынас адамдардың бір-бірімен ұ ғ ынысуында, ойын еркін, толық жеткізуінде ерекше қ ызмет атқ арады.

Тілдік қ атынас – тілсіз қ атынастан ә лдеқ айда кү рделі жә не бө лек. Сондық тан да тіл білімі – адамдардың қ арым-қ атынас қ ұ ралы тіл туралы жә не сол қ арым-қ атынасқ а негіз болатын тілдік қ атынас туралы ғ ылым.

Тілсіз қ арым-қ атынасты зерттейтін сала – паралингвистика (гр.«para» - жанында, қ асында деген мағ ынаны білдіреді). Яғ ни ол хабарланатын ойдың, пікірдің вербалды (сө збен білдіру) тә сілдерімен қ оса, сө йлеу ү стінде қ олданылатын бейвербалды (тілсіз) амалдармен берілуін жә не сө йлеу кезінде қ олданылатын бейвербалды, тә сілдердің жиынтығ ын зерттейді.

Ө мірде адамдар тек тілмен сө йлесу арқ ылы ғ ана бір-бірімен тү сініспейді, кейде ә ртү рлі жағ дайларғ а байланысты олар бір-бірін тілсіз-ақ ұ ғ ып, соғ ан қ арай іс-ә рекет жасайды. Қ арым – қ атынас вербалды (сө йлеу мен сө зге негізделген) жә не бейвербалды (сө зге негізделмеген дене мен қ олдың қ имылы, ишаралар (бас изеу, бас шайқ ау, қ ол сермеу жә не т.б.), кө зқ арас, бет-бейнедегі мимика сынды кө птеген қ ұ рамдас бө ліктерден тұ ратындығ ын сонда нақ тү сіне бастағ андай боламыз. Ғ ылыми зерттеулер кө рсеткендей, коммуникативті арқ ылы жү зеге асады. Олардың пайымдауынша «ақ параттардың 55 % бет-бейне қ имылдары, ым, ишаралар арқ ылы, 38 % дауыс қ арқ ыны, ырғ ағ ы, тембрі арқ ылы қ абылданса, қ алғ ан 7% тек сө здің қ ұ зырында» [1]. «Бейвербалды коммуникацияның ең басты ерекшелігі, барлық адам сезім мү шелері: кө ру, есту, сипап сезу, иіс тү йсігі, дә м сезу арқ ылы жү зеге асырылуында» [2]. Осығ ан байланыстығ алымдар бейвербалды қ арым-қ атынас қ ұ ралдарын бірнеше топқ а бө леді, олардың ішіндегі негізгілері тө мендегілер болып табылады:

1.кинесикалық: ым, мимика, кейіп.

2.окулесикалық: кө зқ арас.

3.проксемикалық: коммуниканттардың арақ ашық тығ ын бағ дарлау.

4.сенсорлық: киімі, гү лді, иісті қ абылдауы

Бейвербалды қ арым-қ атынаста кө з, қ ас, қ абақ, ерін, тіл, тіс, мұ рын т.б арқ ылы жасалғ ан қ арым-қ атынастың ерекшеліктері анық талады. Олар адамның ойынан, кө ң ілінен хабар беретін қ имыл-ә рекеттер ретінде адамдардың бірін-бірі психофизиологиялық тұ рғ ыдан қ абылдауын білдіреді. Қ.Жұ бановтың «аузын шылп еткізу, аузын бырылдатулар дыбыс пен ымды қ осып ұ стағ ан синкретизм тү рі»деген тұ жырымына сә йкес бейвербалды амалдардың бұ л тү рін синкретті мимика деп атаймыз.[4] Келбет мимикасы сө йлеу кезіндегі кө з, қ ас, қ абақ, еріннің қ арым-қ атынастық қ ызметін анық тайды. Келбет мимикасы айтылғ ан ойғ а қ осымша мағ ына ү стейді. Сө йлеп тұ рып тың даушының қ алай қ абылдап отырғ анын оның кө зі арқ ылы білуге болатыны т.б келбет мимкасына тә н қ ұ былыстарғ а жатады. Сонымен бейвербалды коммуникация сө йлеу стереотиптерінің қ ұ рамында міндетті тү рде жұ мсалып, тілдік бірліктердің қ ұ рлымдық компоненттері сияқ ты қ андай да бір композициялық тә ртіппен ү йлесім табады.

Тілші ғ алым Т. Қ ордабаев: «Ым тілі жасанды емес, ол ұ рпақ тан ұ рпақ қ а ауысып, мұ ра ретінде беріліп отыратын табиғ и қ ұ былыс. Шарттылық ым тілінде тым елеусіз, сондық тан ол негізінде интернационалдық қ ұ рал, оны бірінің тілін бірі білмейтін адамдар да тү сіне алады. Барлық халық та жұ дырық кө рсетуді қ орқ ыту деп, қ ол бұ лғ ауды шақ ыру деп тү сінеді. Сө йленістің вербалды тә сілдерімен бірге жү ретін кинесикалық, проксемикалық, просодикалық амалдар мен қ имылдар лингвистикада бейвербалды қ атынастың қ ұ рамында болатынын тү сіндіреді[3]. С.Мағ жан қ азақ тіліндегі бейвербалды элементтердің кө п мағ ыналылығ ы ең бегінде: Паралингвистика сө йленіс кезіндегі, оның ішінде ауызша қ атынас кезінде қ атарласа жү ретін дыбыстық кодтармен шұ ғ ылданады. Бұ л дыбыстық кодтар ақ параттың белгілі бір мә н-мағ ынамен баюын, бағ алауыштық жә не мағ ыналық тү рлі рең тердің болуын, сонымен бірге олардың тілдік қ атынас кезінде ө мір сү руін қ амтамасыз ететін мағ ыналық дыбыстық кодтар. Аталмыш паралингвистикалық қ ұ былыстарғ а сө йлеу қ арқ ыны, дауыс тү рлері, интонация, еліктеуіш сө здер, кү лкі, жылау, сыбырлау т.б. жатады. Ал дене қ имылдары, мимика, кейіп сияқ ты коммуникацияның кө мекші қ ұ ралдары кинесиканы қ ұ райды [5, 9]. Ғ алымдардың пікіріне сү йенсек, тілдегі бейвербалды амалдар, біріншіден, бірінің тілін бірі білмейтін халық тардың арасындағ ы қ атынас қ ұ ралы қ ызметін атқ арады. Мысалы: «бас бармағ ын» кө рсету ишараты қ азақ жә не орыс, қ ытай, корей, Ұ лы Британия халық тары тілдерінде «жарайсың», «керемет», «кү шті», «тамаша» сияқ ты сө здерінің орнына қ олданылса, Австралия, Жаң а Зеландия елдерінде осы мағ ынасымен қ атар «барлығ ы жақ сы» жә не кө лікті тоқ тату кезінде қ олданғ ан. Аталғ ан ым-ишараттар барлық елде бірдей мағ ынада қ олданылмайды. Мә селен, Болгарияда адам басын шайқ ау арқ ылы «иә» дегендi бiлдiріп, басын изеу арқ ылы «жоқ» дегенді білдірген. Арабтар «жоқ» дегендi бiлдiргенде басын артқ а шалқ айтып, таң дайын қ ағ ады. Екіншіден, дыбыстық тілмен қ атар қ олданылып, қ осымша қ ызметті атқ арады. Себебі адамдардың бет-ә лпетіне қ арап-ақ олардың актуальды психологиялық, кө бінесе эмоциялық жай-кү йін, мысалы, оның ашулы немесе таң ырқ аулы ма ә лде, қ андай да бір жайғ а мазасыздануы не қ уанышты екенін ө здері айтып жеткізбей-ақ аң ғ ара аламыз. Мысалы: Елемес қ айтадан қ уанды. Кө зі жайнап кетті, бетіне кү лкі жү гірді. Қ олын жайып, Ильяны қ ұ шақ тап сү йіп-сү йіп алды. Илья қ уанып тұ рып бас бармағ ын кө рсетті (С. Ерубаев. Менің қ ұ рдастарым, 215-б.) деген сө йлемдердегі Елеместің қ уанышын оның жү зіндегі тү рлі қ имылдарынан байқ ауғ а болса, Ильяның «бас бармағ ын кө рсетуі» арқ ылы «жарайсың», «кереметсің» деген ойларды аң ғ аруғ а болады. Ү шіншіден, бейвербалды амалдарды қ арым-қ атынас кезінде ойды, пікірді нақ тылай тү су ү шін қ олданып, сө збен тығ ыз байланысты бола келіп, ойғ а тү рліше рең к береді жә не нақ тылайды, сө йтіп оның дұ рыс қ абылдануына ық пал етеді.

Осы сияқ ты ойды дә лме-дә л беруде ым белгілі бір сө збен айтылатын ұ ғ ымды алмастыра алады. Мысалы: қ асын керу, кө зді барынша ашу, ерін шығ ару, ауыз ашылу адамның таң қ алғ андығ ын білдіреді. Ал ашу-ызаны білдіруде қ абағ ын тү ю, маң дайын тыржиту, кө здерін сығ ырайту, ернін жымқ ыру немесе тістеу сияқ ты ишарамен тү сінідіріледі. Бірақ бұ л ишарат кей жағ дайда басқ а мағ ынада да қ олданылады. Мысалы: Академик ү ндеген жоқ, қ абақ тү йіп тұ рып қ алды (С. Ерубаев. Менің қ ұ рдастарым, 133б.). Бұ л жерде «қ абағ ын тү ю» арқ ылы академиктің қ атты ойғ а берілгендігін кө рсетеді.

Бейвербалды амалдар қ атарына ым, ишара, бейнелеуші (иллюстрациялаушы) кинемалар жә не мимикалық кинемалар жатады. Ым, тілдік таң балар сияқ ты лексикон тү зейді. Қ ол бұ лғ ау − шақ ыру, қ оштасу, жұ дырық тү ю − қ орқ ыту, қ ол кө теру− сә лемдесу т.б ретінде жұ мсалып, таң балық ақ параттың кинетикалық белгісі ретінде қ ызмет атқ арады. Ишара сө йлеуші қ олданып отырғ ан қ атысымдық бірліктерге қ осымша мә н беріп, қ арым-қ атынастың ө ту жағ дайы мен коммуникантторлардың арасындағ ы байланысты реттейді. Ишара ресми жә не бейресми тү рде орындалады. Ресми ишаралар конативтік (сыпайылық таныту) қ ызмет атқ арады. Бұ л қ ұ былыс негізінен, ресми жиындар мен басқ осуларда орындалады. Оғ ан орындық қ а қ арай қ ол созып ілтипат кө рсету, алдынан шығ ып қ арсы алу, қ ос қ олдап сә лем беру т.б жатады.Бейресми ишаралар эмотивтік (тың даушының кө ң ілін аулау) қ ызмет атқ арады. Олар негізінен туыстық, жолдастық, достық, қ арым-қ атынасқ а тү сушілер арасындағ ы маң дайдан, қ олдан, беттен сү йіп амандасу, арқ адан қ ағ у т.б сияқ ты бейвербалды амалдар арқ ылы орындалады. Баяншы вербалды амалды қ олдана отырып, ойының бір бө лшегін бейнелеуші кинема арқ ылы жеткізуі мү мкін. Мысалы, ү лкендігі мынадай торт алу керек дегенде мынадай сө зінің мә ні бейнелеуіш кинема арқ ылы анық талады.

Адамдардың ым, қ имыл-ә рекет тілі, ү нсіз тү сінісу қ абілеті белгілі бір кинетикалық амалдар арқ ылы орындалып, жалпыадамзаттық жә не жеке халық тық сипатқ а ие болады. Адамдардың бір-бірімен ө зара ұ ғ ынысу, хабар алмасу мү мкіндіктерін жү зеге асыратын мимикалардың танымдық ә рекеттері бар.Осығ ан орай, бейвербалды коммуникация мен тактикалық коммуникацияның ө зіндік ерекшеліктері айқ ындалады. Жоғ арыдағ ы пікірімізді қ орытындылайтын болсақ - бейвербалды коммуникация коммуникативтік актіні жалғ астыра отырып, адамдардың ө зара тү сінісуін жә не қ арым-қ атынас процесін жең ілдету қ ызметін атқ арады.

11. Коммуникативті мағ ынаның суггестиялық коммуникациямен байланысты қ ырлары

Қ азіргі лингвистиканың маң ызды ерекшелігі ойлау, тіл жә не танымның біртұ тас когнитивтік тілдік кешен ретінде қ арастырылуымен айқ ындалады. Тіл мен ойлаудың байланысы лингвистикалық философияның негізін қ ұ райды. Тіл мен ойлаудың ерекшеліктері:

1. Объективтік шындық, яғ ни табиғ и қ ұ былыстар туралы ұ ғ ымның сө з арқ ылы, ал пайымдаудың сө йлем арқ ылы тілмен жеткізілуі тіл мен ойлаудың бір қ ырын танытса,