Деби тілдің функционалдық стилдер жүйесі және тілдік коммуникация

“Тілдік жә не тілдік емес нормадан прагматикалық мақ саттағ ы ауытқ удың тү рлері мен типтері” деген тармақ та нормадан уә жді ауытқ удың тү рлері айқ ындалады.

Белгілі бір нормадан ауытқ удың бә рі бірдей теріс ә рекет бола бермейді. Белгілі бір коммуникативтік мақ сатқ а, діттемеге байланысты жө н біле отырып ауытқ у прагматикалық мақ сатқ а тә н уә жді ауытқ уғ а жатады да, коммуникативтік ә сер-ық палы ерекше болады.

Тілдік қ арым-қ атынас кезінде “іріктелген”, “тұ рақ талғ ан”, “уақ ыт сынынан ө ткен” қ олданыстағ ы жү йелер белгілі бір себептен “бұ зылып” жатады. Сө з субьектісі реципиентке ә сер, ық пал етудің тілдік, риторикалық, стильдік тә сілі мен амалы ретінде сө зді тіркеспейтін сө здермен тіркестіруі, сө зді ә деттегі, ү йреншікті мағ ынасынан ө згеше мә нде жұ мсайды, фразеологизм, паремологизмдердің тұ рақ ты қ ұ рылымын “бұ зып” қ олданады, сө зді тү рленбейтін қ осымшалармен тү рлендіреді, орфографиялық, орфоэпиялық тә ртіптен ауытқ иды. Сө йтіп автор реципиенттің мә тінді қ абылдау ү рдісіндегі (процесіндегі) автоматизмді “ә лсіретуге” тырысады. Белгілі бір мақ сатты кө здеп, нормадан ауытқ уды прагматикалық ауытқ у деп аталды.

1. Тілдік нормадан прагматикалық ауытқ у. Нормадан ауытқ удың бұ л тү рі тілдік жү йе жә не қ ұ рылымғ а тікелей қ атысты. Тілдік норма дегеніміз қ оғ амдық коммуникация кезінде ә бден іріктелген, уақ ыт сынынан ө тіп тұ рақ талғ ан тілдік жү йенің бө лігі, жиынтығ ы. Тілдік нормадан прагматикалық мақ сатта ауытқ уғ а сө зді тіркеспейтін сө збен тіркестіру; сө зді тү рленбейтін қ осымшалармен тү рлендіру; фразеологизмдердің қ ұ рамын бұ зып қ олдану; орфографиялық норманы бұ зып қ олдану; орфоэпиялық норманы бұ зып қ олдану.

2. Мә тін нормасы/сө з нормасынан (норма речевые) прагматикалық ауытқ у. Мә тіннің, сө здің тұ тастығ ын мә тіннің қ ұ рылымдық бірліктерінің ө зара байланысын, мә тіннің бір мә нді сипатын, белгілі бір стильге, жанрғ а жататынын қ амтамасыз ететін жазбаша немесе ауызша сө з саптаудың, мә тін қ ұ рудың ережелері. Сө з ә рекеті кезінде прагматикалық мақ сатқ а байланыста сө з, мә тін нормасынан ә дейі ауытқ у риторикалық тә сілге жатады. Тілдік норма бұ зылмайды. Сө з сө йленім, мә тін нормасынан ауытқ удың риторикалық тә сілдеріне амплификация, анадиплозис, антиэллипсис, т.б. жатады.

3. Логикалық нормадан прагматикалық ауытқ у – ә деттегі, қ алыпты сө зде формалды логика заң дарының сақ талуы логикалық норма дегенге саяды. Прагматикалық мақ сатпен байланысты ауытқ у паралогикалық риторикалық тә сіл деп аталады. Мысалы, бір нә рсенің бір мезгілде ә рі жалғ ан, ә рі ақ иқ ат болуы мү мкін емес. Мысалы, кү н шайдай ашық кезде жаң быр жаумайды, кү н жауса, шайдай ашық болмайды. Алайда бұ лтсыз кү нгі найжағ ай деген қ олданыс ешкім кү тпеген, табан астында болғ ан оқ иғ ағ а байланысты айтылады. Осылайша логикалық нормадан мақ сатты тү рде ауытқ и отырып, ақ ылғ а қ онымсызды ақ ылғ а сыйдыру сө з шеберлігінің бір қ ырына жатады. Тоқ пағ ы мық ты болса, киіз қ азық жерге кіреді; Қ алауын тапса қ ар жанады дейтін мақ ал-мә телдер паралогикалық тә сіл арқ ылы жасалғ ан.

4. Онтологиялық нормадан прагматикалық ауытқ у. Онтология – ақ иқ ат дү ниенің тілдік бейнесі, болмыстың жалпы адамзатқ а тә н, я болмаса белгілі бір мә дени-тілдік қ оғ амдастық қ а тә н қ ұ рылымдары, заң дары, формалары. Мысалы, қ азақ қ оғ амындағ ы мә дени, тұ рмыстық санада қ ұ да “сыйлы адам”, “мың жылдық жекжат”. Осы тү сінік қ ұ рмаласқ ан қ ұ да, қ ұ шақ тасқ ан дос, т.б. сө з орамдары арқ ылы репрезентацияланады. Тілдік ұ жымның санасындағ ы ақ иқ ат дү ниенің тілдік бейнесін кө рнекті ақ ын Қ адыр Мырзалиевтің ө лең індегі мына жолдар дә лме-дә л береді: Қ азақ – осы қ ұ да бол деп қ инайтын, қ ұ даларын қ ұ дайдай-ақ сыйлайтын.

Ұ лы Абай ө зінің “Қ ыс” деп аталатын ө лең індегі осы онтологиялық норманы прагматикалық мақ сат кө здей отырып бұ зғ ан. Ақ ын қ ысты ә лекке тү сіретін кә рі қ ұ да тү рінде сипаттау арқ ылы, яғ ни параонтологиялық тә сіл арқ ылы оқ ырман зейініндегі автоматизмді бейтараптандырады.

5. Этологиялық норма. Норманың бұ л тү ріне сө з саптаудың, қ арым-қ атынастың постулаттары мен максималары жатады. Осылардың белгілі бір прагматикалық мақ сатқ а байланысты бұ зылуы параэтологиялық тә сіл деп аталады.

Қ азақ тың қ оғ амындағ ы, мә дени дә стү рінде этикалық нормамен байланысты тү сінік бойынша “қ ымыз – кө птің асы”: бие байлап отырғ ан ү й келген бө где адамғ а, ә леуметтік мә ртебесінің жоғ ары/тө мендігіне қ арамастан, қ ымыз ұ сынуғ а тиіс. Бұ л – этологиялық норма. Ал осы дә стү рлі мә дениеттегі этологиялық нормадан ауытқ уды жазушы Ғ.Мү сірепов оқ ырман зейінін тоқ тату мақ сатында қ олданады.

Бұ л жерде ү й иесінің келген жандарғ а қ ымыз ұ сынбауы назар аударатындай тосын кө рінеді. Жазушы мұ ндай параэтологиялық тә сілді белгілі бір ә сер тудыру ү шін қ олданғ андығ ын байқ аймыз. “Сол кү ні мырза бала ү йіне таң ата келіпті ғ ой. Ертең іне Қ айныш келіннің де ө ң і кірмей жү ріпті. Келген кісіге қ ымыз да бермепті … […]. Біздің Кенжем де “осыларда бірдеме бар” деп жү ретін, айтам ғ ой. Бірдеме болғ аны. Бұ лар тегін емес...” (Ғ.Мү сірепов. Кө к ү йдегі кө ршілер. 43-б.).

Сө зді осылайша тілдік, тілдік емес норманың тү рлерінен ауытқ удың ың ғ айына қ арай қ ұ ру автордың прагматикалық мақ сатына бағ ынады. Сонымен, прагматикалық мақ сатқ а қ арай, яғ ни адресатқ а ық пал ету ү шін, оның зердесіндегі автоматизмді бейтараптандырып айтылғ ан/жазылғ ан сө зге зейінін тоқ тату ү шін тілдік нормадан, мә тін нормасынан этологиялық нормадан, ортологиялық нормадан ауытқ удың ың ғ айына қ арай сө з саптау тілді ә серлі, бедерлі етудің тә сілі болып табылады.