Тілдік субъекті санасындағы тілдік және мәдени семантикалық код

“Кө ркем дискурс жә не сө з мә дениеті” тараушасында кө ркем дискурстың қ ұ рылымы ә лдеқ айда кү рделі екені, мә тінге дейін де автордың санасында тілдік емес қ ұ рылымдар тү зілетіні автордың ойлағ ан кө ркем идеясы, сол идеяны тілдік қ ұ ралдармен берудің тә сілдері мен амалдарының ойластырылатыны, ой елегінен ө ткізілетіні сө з болады. Сө йтіп, автордың “нені айтсам”, “қ алай айтсам”, “кімге айтсам” деген мә тіндік қ ұ рылымғ а дейінгі ой жү зіндегі сө зі яғ ни “коммуникацияның ” бірінші кезең і тілдік таң балар арқ ылы объективтеніп, мә тін тү зіледі, бірақ коммуникация аяқ талмайды. Коммуникация мә тінді оқ ырман қ абылдағ ан соң, автордың идеясын нені айтқ анын, қ алай айтқ анын, кімге айтып отырғ анын, не мақ сатпен айтқ анын игерген соң аяқ талады. Бұ л – коммуникацияның сә тті аяқ талуы, ал коммуникацияның сә тсіз аяқ талуы да мү мкін. Ол сө здің коммуникативтік сапасын тө мендететін тілдік//тілдік емес факторлармен байланысты болуы ық тимал. Сө здің коммуникативтік сапасын тө мендететін // жоғ арылататын жайттарды анық тау мен себептерін кө рсету; коммуникативтік сә ттілік // сә тсіздік мә тінге дейінгі аймақ та ма, мә тінішілік аймақ та ма, мә тіннен кейінгі аймақ та ма, оның орнын нақ ты айқ ындау, сө йтіп мә тіннің сапасына тұ тастай бағ а беру сө з мә дениетінің іргелі теориялық мә селелерінің бірі болып саналады.

Кө ркем мә тін – айрық ша тілдік код, сондық тан оқ ырман санасында мә тіндегі тілдік кодты аша алатындай тілдік білімнің болуы шарт, ө йткені автор айтпақ ой-сезімін тілдік бірліктер арқ ылы кодқ а салады. Ал тілдік білім дегеніміз сө зді, оның мағ ыналарын, сө йлем оның мағ ыналары мен қ ұ рылымдарын білу дегенге саяды. “Оқ ырман-тілдік тұ лғ а” мен “суреткер- тілдік тұ лғ а” – нақ ты бір тілдің субъектісі. Тілдің дыбыстық, лексика-семантикалық, грамматикалық бірліктерінің мә н-мағ ынасы мен қ ызметі, нормасы екеуіне де ортақ. Алайда автор лексика-грамматикалық, дыбыстық т.б. бірліктерді діттеген мақ сатына қ арай іріктеп, ақ иқ ат дү ниеде кездесетін референттерді мә тінде ө зіндік “тілмен” ө згеше атайды. Мысалы, жазушы кү н қ атты ыстық демейді, кө лең ке бауырғ а кіріп кетті дейді. Осы айтылғ андарды нақ ты кө рсету ү шін Ғ.Мү сіреповтің “Ананың анасы” ә ң гімесі талдау материалы ретінде алынды. Ә ң гімеде кездесетін би, батыр жә не барымтамен байланысты атаулар т.б. ақ иқ ат дү ниенің байырғ ы замандағ ы денотаттар ә лемі. Осылар арқ ылы оқ ырманғ а ерте заманның “есігі” ашылады. Бір жағ ынан, бұ л тә різді таң балар тілдік код болса, екінші жағ ынан, когнитивтік код я болмаса тіл субъектісінің санасындағ ы ақ иқ ат дү ниенің картинасы, ұ рпақ тан ұ рпақ қ а тіл арқ ылы беріліп келе жатқ ан дә стү рлі білімдер жү йесі. Мә тіндегі ә лгіндей тілдік таң балар оқ ырман санасындағ ы ақ иқ ат дү ние туралы “тыныш” кү йдегі білімді “оята” бастайды. Тілдік таң ба стимул болса, оқ ырман санасындағ ы білімнің мә н алуы (актуалдануы) – реакция. Бұ л жайт мә тін арқ ылы “оқ ырман тілдік тұ лғ а” мен “суреткер тілдік тұ лғ а” арасында диалогтің басталғ анын байқ атады. Екі бірдей код – тілдік код пен когнитивтік код, – ашылғ анда ғ ана сө з субъектілерінің (адресант пен адресат) арасында диалог болады.

Алайда мә тінде, тіпті орташа статистикалық тілдік тұ лғ а ү шін де, кездесетін қ иын тұ стар болуы мү мкін. Ө йткені қ айсыбір тілдік таң баларда когнитивтік кодқ а салынғ ан мә дени-тарихи ақ параттар оқ ырман санасында ү стірт қ ана ашылуы ық тимал. Тілдік таң бадағ ы осындай мә дени-тарихи мә нділіктерді байыптау ү шін би, батыр, барымта сө здеріне контент-талдау жасауғ а болады.

Кө ркем мә тіндегі би сө зін лингвомә дени таң ба ретінде алып қ араудың тиімді жағ ы бар. Ө йткені аталмыш таң бада лингвистикалық код бар да, мә дени-тарихи код бар.

1) Лингвистикалық код дегеніміз сө здің лексика-семантикалық ерекшелігін кө рсетеді, яғ ни сө здің сө здіктерде берілетін тү сіндірмесімен сә йкес келеді. Мысалы: Би – “ Қ азақ қ оғ амындағ ы бұ рын-соң ды қ алыптасқ ан ә дет-ғ ұ рып, салт-сананы ө те жетік білетін, сө зге шешен, ө зі заң гер, ө зі істің ақ -қ арасын айқ ындап ү кімін шығ аратын сот (судья)”.Бұ л – сө здің лексикалық мағ ынасы

Бір кездегі мә дени-тілдік ұ жымның қ оғ амдық санасында БИ мә дени-тарихи концепт. Мұ нда би туралы ә ралуан ақ параттар жинақ талғ ан, жү йеленген соның нә тижесінде тілдік ұ жымның санасында би туралы деректер дә стү рлі білімге айналғ ан. Санадағ ы когнитивтік код тиісті ақ параттар арқ ылы ашылады. Мысалы: би елге – қ ұ т; би дегенің ақ сары ілеуде бір болатын; қ айғ ылы қ ара би; би – елдің тұ тқ асы; шө гел табан би т.б. Міне, мұ ндай ақ параттарғ а қ арағ анда би – ә леуметтік мә ртебесі байдан да, батырдан да жоғ ары тұ ратын тұ лғ а. Бұ л жерде би – елге қ ұ т, би – елдің тұ тқ асы деген сө здердің мағ ына-мазмұ ны тү сінікті, ал қ айғ ылы қ ара би, шө гел табан би, байшө гел би тұ рақ ты тіркестері қ азіргі оқ ырманғ а онша тү сінікті емес. Аталмыш таң балардың тілдік кодын былайша ашуғ а болады: шө гел табан би “кесіп айтатын, сө зінің бедері мық ты, тарлан би”; қ айғ ылы қ ара би “кү ллі ел-жұ рттың қ амын ойлайтын, бү тіндігі мен тұ тастығ ын, болашағ ын болжап, уайым жейтін би”. Сондай-ақ тө бе би “тө релікті бекітетін би”, ара би “дауласушы екі жақ қ а да бейтарап би”, сө з ұ стайтын би “дауласушы жақ тың сө зін сө йлейтін би” деген мағ ынаны білдіреді. Тіпті кей жағ дайда ел сұ рағ ан (билеген) ханнан да, ел қ орғ ағ ан батырдан да ел қ ұ рағ ан бидің ә леуметтік беделі жоғ ары тұ рады. Ө йткені би – тағ айындалу жолымен емес, халық тың ө з қ алауымен танығ ан тұ лғ асы, билікке демократиялық жолмен келген қ оғ ам қ айраткері (батыс ө ркениетіндегі адвокаттар тә різді).

Алайда Дулат Бабатайұ лында, Абайда, Жамбылда т.б. адамдарда бидің жағ ымсыз мазмұ нда кө рсетілетін тұ стары бар. Бұ лай болатыны қ азақ елі Ресей патшасының қ ол астына қ арағ ан соң, қ азақ қ оғ амына саяси-ә кімшілік реформалар жү ргізіле бастады. Ендігі жерде би сайланатын, болмаса тағ айындалатын болды да дә стү рлі билер институтын ә лсіретті. Сайланып, тағ айындалатын билердің қ айсыбірінен халық теріс айналып кетті.

Ғ.Мү сіреповтің “Ананың анасы” ә ң гімесінде керей Бала би жағ ымсыз мазмұ ндағ ы тұ лғ а ретінде алынуының, бә лкім, бір себебі ә кімшілік реформамен байланысты дә стү рлі билер институтының ә леуметтік мә нділігінің тө мендей бастауымен байланысты болуы ық тимал.

“Ананың анасы” мә тінінде батыр сө зін лингво-мә дени таң ба ретінде қ арастырып, оның мазмұ нындағ ы лингвистикалық кодты, мә дени-тарихи кодты ашудың автормен диалог қ ұ руда мә ні айрық ша. Ә деттегідей алдымен лингвистикалық коды ашылады:

Батыр “жаумен шайқ астарда асқ ан ерлік жасағ ан, қ арсыласынан ешқ ашан тайсалмайтын, қ аймық пайтын, ө з намысын, ел намысын ө згеге таптатпайтын қ аһ арман, ержү рек адам; жаумен шайқ аста жеке ерлік жасап, даң қ ы шық қ ан, сол ү шін елдің қ ұ рметіне бө ленген, ел ардақ тағ ан тұ лғ а”. Батыр “қ олпаштау, кө термелеу, “бә рекелді” мағ ынасында айтылатын қ аратпа сө з” (Тоқ та, батыр! – деп Бала би тоқ татыпты да, былай депті; – Сауғ аң а жараса, не арман бар, ал батыр!).

Байырғ ы мә дени-тілдік ұ жымның когнитивтік санасында БАТЫР –мә ртебелі ә леуметтік топтың ө кілі, бірақ биден мә ртебесі жоғ ары емес (батыр биден санкция сұ райды, бата сұ райды; би батырды жорық қ а жұ мсайды т.б.). Батыр ө зінің ғ ана емес, елдің намысын жоғ ары ұ стайтын тұ лғ а (мақ ал: ерді намыс ө лтіреді, қ оянды қ амыс ө лтіреді); батыр екі сө йлемейді; батыр қ олпашты, кө термелеуді сү йеді (мә тел: Батырды бә рекелді ө лтіреді); батыр аң ғ ал болады (мә тел: батыр аң ғ ал, ер кө дек); батыр кең еске қ арусыз кірмейді; жаудан тү скен олжаны бө ліскенде батырдың қ ылышына (мылтығ ына, садағ ына, найзасына т.б.) арнайы сыбағ а бө лінеді; батырдың ұ стағ ан туы, найзасының қ ылы, дулығ асы, кісесі, қ ыны т.б. атадан балағ а мирас болып қ алады. Мирастық жол жеті атағ а дейін сақ талуғ а тиіс, батырдың мирасқ а қ алғ ан затын жеті атағ а толғ анша бө тен біреуге бермейді.

Батыр ө зіне дә реже-атағ ы (рангісі) тең дес қ арсыласпен жекпе-жекке шығ ады, қ арсыласының жолын сыйлап, кезегін береді; бесқ арудың қ айсымен жекпе-жекке шығ уды қ арсыласының таң дауына береді т.б. Бір кездердегі мә дени-тілдік ұ жымның санасындағ ы батыр туралы білімдер ү зігі, шамамен, осы тә різді.

“Суреткер-автордың ” санасында білім тү рінде жү йеленген ақ параттардың едә уір бө лігі аталмыш мә тінде тіл арқ ылы когнитивтік кодқ а салынғ ан. Ал “оқ ырман-адресаттың ” санасындағ ы білім кө лемі жеткілікті болса, тілдік қ ұ рылым арқ ылы когнитивтік кодқ а салынғ ан ақ параттар толығ ырақ ашылады. Ал оқ ырман санасындағ ы батыр туралы білім кө лемі аздау болса, яғ ни батыр “еш нә рседен қ орық пайтын ержү рек адам” деген ақ парат кө лемінде ғ ана болса, мә тіннің мазмұ нына, суреткердің діттеген ойына терең ірек баруғ а реципиенттің мү мкіндігі шектеулі болып қ алар еді. Міне, “автор-суреткер” мен “оқ ырман адресаттың ” арасында диалогтің ойдағ ыдай болу/болмауы олардың санасындағ ы білім кө леміне, екеуін байланыстыратын дә стү рлі білім факторына тә уелді.

Мә тінде кодқ а салынғ ан ақ парттардың енді бір ү шінші типі – эстетикалық ақ параттар. Кодқ а салынғ ан эстетикалық ақ параттар кө ркем мә тінде оқ ырманның сезіміне ә сер ету ү шін қ олданылады. Сыртқ ы дү ниедегі белгілі бір денотатты мең зейтін сө здер оқ ырман санасындағ ы ақ иқ ат дү ние картиналарына қ озғ ау салады. Сондық тан кө ркем шығ арма тілі абстракті ойлауғ а емес, сезім мү шелерінің деректі қ абылдауына (остенсивті модусқ а) сү йенеді. Кү н ыстық, кү н кү йіп тұ р, кү ннің кө зі қ айнап тұ р деген сө здер кө ру, тері, сезім мү шелерінің қ абылдауына негізделген. Сондай-ақ кү н ыстық жай хабарлау болса, кү н кү йіп тұ р сө зі сө йлеушінің объективті ақ иқ ат жө нінде ұ нату/ұ натпау сезімін, кө зқ арасын да білдіреді.

Соң ғ ы кезде зерттеушілер ә сер, ық палды оның ішінде эстетикалық ә серді мә тіннің ө зінен емес, мә тінді қ абылдаушының санасынан іздеу, ә сер ету категориясын тілдік тұ лғ аның санасымен байланыстыру керектігі жө нінде пайымдаулар айта бастады. Ә сер автор мен оқ ырман арасындағ ы байланыстан туындайды, ал мә тін оқ ырманның авторғ а “барар жолы”. Оқ ырманмен байланысты кү шейту ү шін суреткер сө здің ә ралуандығ ына ерекше кө ң іл бө леді. Мә тіндегі сө з бірсарынды болып кетсе, оқ ырманмен арадағ ы байланыс ә лсірей бастайды. Мысалы, кү н ысып кетті, кү н кү йіп тұ р, кү ннің кө зі қ айнап кетті дегендер екінің бірі айта беретін сө здер. Бұ л – қ алыпты нә рсе, норма. Суреткер сө зді бә рі айта беретіндей қ олданса, яғ ни қ алыптан, нормадан ауытқ ымаса, оқ ырманмен мә тін арқ ылы байланыс ойдағ ыдай болмас еді. Сондық тан суреткер қ алыпты нормадан ауытқ ып отырады. Мысалы, жазушы біз сө з етіп отырғ ан ә ң гімесінде “ыстық ” деген ұ ғ ымды ыстық, кү н ыстығ ы, кү ннің кө зі кү йіп тұ р деген сө здермен бермейді. Аталмыш ұ ғ ымды берудің басқ а тілдік тә сілдерін қ арастырады: кү н ұ зын кө лге шомылып жанын сақ тады; шалқ ығ ан шаң қ ай тү с кезінде адамның кө лең кесі де саяларғ а жер таппай, бауырың а кіріп кетеді; қ ойшылардың ө здері кү нге кү йіп, қ ұ рысып, кішірейіп, кү пілері ғ ана ө сіп бара жатқ андай т.б.

Жазушы “ескі ә ң гіме”, “баяғ ының ә ң гімесі” деудің орнына тот басқ ан ә ң гіме дейді. Ә йтелес ескі кү ндердің ә ң гімесін шертіп отыр. Тот басқ ан ә ң гімені жанып-жанып жаң артып, жалт-жұ лт еткізеді. Бұ л – эстетикалық мә нділіктерді кө рсететін ақ параттары бар ерекше код.

Мұ ндай тұ сқ а оқ ырманның қ алайда назары тоқ тайды. Назары тоқ тау деген іркіліп, кідіру емес. Назар тоқ тату дегеніміз оқ ырманның ә лгіндей ерекше кодты жай кодқ а ауыстыруы. Кө ркем мә тіндегі ерекше эстетикалық бедері бар кодты жай кодқ а кө шіру арқ ылы оқ ырман оның мә н-мағ ынасын ұ ғ ынады. Енді осы айтылғ ан ерекше эстетикалық кодты оқ ырман шамамен жай кодқ а былайша тү сіреді: Ә йтелес ө ткен кү ндердің ә ң гімесін айтып отыр. Ескі заманның ә ң гімесін ә демілеп нә шіне келтіріп айтты. Эстетикалық кодты осылайша жай кодқ а ауыстыру, санағ а азды-кө пті салмақ тү сіріп, мә тінді қ абылдаудағ ы автоматизмді бә сең детеді. Авторғ а керегі де осы: автоматизм бә сең деген тұ ста санағ а салмақ тү седі. Алайда мә тін біркелкі, біртұ тас эстетикалық кодтан қ ұ ралмайды. Эстетикалық жү ктемесі бар сө здер ара-тұ ра болмай, сө з сайын ұ шыраса берсе, “жарқ ылдақ қ а” толы мә тінді қ абылдау қ иынғ а соғ ып, автор мен оқ ырман арасындағ ы байланыс ә лсірейді. Сө здің коммуникативтік сапасы нашарлайды.

Эстетикалық бедері кү шті сө здер ара-тұ ра қ олданылғ анмен, жарқ ылы ерекше болып, айналасына сә уле шашып тұ рғ андай сезіледі де оқ ырманды айрық ша ә серге бө лейді: Артымдағ ы қ ыз ең іреп жіберді де, белімдегі білегін суырып-ақ алды. Алдыма алып анық тап қ арасам, мө лдіреген бота кө зінен меруерт жасы парлап-ақ кеткен еді...Адам баласының қ ызғ ылдақ тай ү лбіреген сұ луы бола береді екен, қ арысып қ алғ ан білегіммен қ ұ шақ тауғ а аядым, – дейді (Жанайдың да қ олы қ атты кісі еді).

Оқ ырман осы келтірілген мә тіннің едә уір бө лігін автоматизммен оқ и береді. Тек меруерт жас парлап келеді деген тұ ста автоматизм бә сең дейді. Оның себебі меруерт жас парлады деген сө з ақ иқ ат дү ниеде прототиппен сә йкеспейді. Сондық тан оқ ырман назар тоқ татып, ә лгідей эстетикалық кодты ә демі, сұ лу кө зінен жас ағ ыл-тегіл ақ ты деп жай кодқ а салып ашады.

Кө ркем мә тін – 1) тілдік, 2) танымдық, 3) эстетикалық ақ параттар кодқ а салынғ ан ерекше тілдік семиотикалық жү йе. Кө ркем мә тін тілінде бұ лар бір-біріне байланыссыз оқ шау тұ рмайды, керісінше, олар ө зара астасып, кө ркем тіл ө рімін эстетикалық тұ тас дү ниеге айналдырады. Осы аталғ ан кодтарды ашу арқ ылы оқ ырман автормен диалог қ ұ ра алады.

Кө ркем шығ арма дискурсын оқ ырманғ а тигізер ық палы, оқ ырман реакциясы, оқ ырманның зерделеу ә рекеті тұ рғ ысынан зерттеудің маң ыздылығ ы мен ө зектілігі сө з мә дениеті ғ ылымының иманентті жү йеден антропоцентристік бағ ытқ а бет бұ руы ү шін аса маң ызды, аса ө зекті болып отыр. Белгілі бір коммуникативтік бірлікті немесе сө з актісін адресант + мә тін + адресат тұ рғ ысынан талдау дискурстағ ы ақ параттың эстетикалық мә нділігінің басым екенін байқ атып, коммуникативтік біртұ тас жағ даяттың табиғ атын объективті тү рде айқ ындауғ а мү мкіндік береді.