Арапйым сөйлеу тілінің қатысымдылық сипаты

“Сө йлеу тілі жә не сө з мә дениеті” деп аталатын тараушада сө йлеу тілінің тілдік-қ ұ рылымдық ерекшелігі, сө йлеу тіліне тә н белгілер, сө йлеу тілі нормасының кодификацияланбағ ан норма екендігі сипатталады. Сө йлеу тілі ә деби тілді тұ тынушылардың дайындық сыз, машық бойынша бейресми жағ дайда, тың даушымен бетпе-бет сө йлесетін сө зі, ә деби тілдің функционалдық тармақ тарының бірі.

Сө йлеу тілінің нормалары грамматикада, сө здіктерде тіркелмейді, сондық тан сө йлеу тілі нормалары ә деби тілдің кодификацияланбағ ан нормасына жатады. Ә деби тілдің нормалары кодификацияланғ ан стильдік тармақ тарына сө йлеу тілі осы ерекшеліктерімен қ арама-қ арсы қ ойылады. Сө йлеу тілін қ олдану кезінде жазбаша, яғ ни кітаби тү рде сө йлеу сө з мә дениеті тұ рғ ысынан дұ рыс деп танылмайды. Сондық тан сө йлеу тіліне тә н ерекшеліктерді жазба тілден айыра білу сө з мә дениетіне қ ойылар басты талаптың бірі.

Сө йлеу тілі – ә деби тілдің бейресми жағ даятта қ олданылатын, адресант пен адресаттың тікелей қ атысуымен диалог тү рінде жү зеге асатын ауызша тү рдегі (спонтанды) машық ты сө з. Осы сипатына байланысты сө йлеу тілін бейресми дискурс деп атауғ а болады.

Қ арым-қ атынастың бейресмилігі, ситуацияғ а тә уелділігі, машық тылығ ы (спонтанность) сө йлеушілердің ә леуметтік рө лі, психологиясы, эмоциялық кү йі сө йлеу тілінің қ ұ ралымдық сипатының кү рделі екенін танытады.

Сө з субьектісі, яғ ни сө йлеуші ө зін тұ лғ а ретінде кө рсетеді. Оның сө йлеген сө зінен белгілі бір этносқ а, ұ лтқ а тә н екені, мә дениет дең гейін дү ниетанымдық ерекшелігін, этикалық жә не қ ұ ндылық тар жө ніндегі тү сінігін байқ атып тұ рады.

Сө йлеу тілі диалог формасында жү зеге асады. Диалогтің ойдағ ыдай болуы, ойдағ ыдай аяқ талуы ү шін қ арым-қ атынас жасауды қ ажетсіну негізгі шарттардың бірі. Бұ л қ ажетсіну коммуникативтік мү дделілік деп аталады.

Коммуникативтік мү дделілік дең гейіндегі қ атынаста диалогке қ атысушылар арасында, олардың ә леуметтік мә ртебесіне, ә леуметтік рө ліне қ арамастан, тепе-тең дік (паритеттілік) сақ талады.

Ә ң гімелесушінің жан дү ниесіне байланысты тү сіністік, сө йлесушілердің, тілдесушілердің дү ниетанымындағ ы жақ ындық, ө мір тә жірибесіндегі ұ қ састық, мү дделестік, мә дени, туыстық т.б. апперцепциялық ая диалогтің нә тижелі болуына ә серін тигізетін шарттардың бірі.

Ишара, ым, интонация, реплика, тон, дауыс тембрі арқ ылы ө зара тү сіністікке жол ашылып, тілдік қ арым-қ атынастың ойдағ ыдай болуына ық пал етеді. Тың даушы сө з мә ніндегі тұ спалды аң ғ аруы шарт, сө йлеушінің не аң ғ артқ ысы келетінін аң дауы керек. Сө йлеушінің коммуникативтік діттемін тың даушының аң ғ ара білуі диалогтің ойдағ ыдай ө туін қ амтамасыз етеді. Коммуникативтік интонациямә тінге, яғ ни вербалды дең гейге дейін, яғ ни сө з тың даушығ а жеткенге дейін қ алыптасады.

Ә детте тың даушы айтылып жатқ ан сө з ағ ымынан қ алыспай, айтылғ ан сө здің мә нін ой елегінен ө ткізіп ү лгереді де, сө йлеушінің коммуникативтік тұ спалын (интенциясын) “шешеді”. Бұ л жерде тілдік, психологиялық, биологиялық, физиологиялық процестер асқ ан шапшаң дық пен қ атарлас жү реді. Сө йлеу ә рекеті теориясы бойынша ә детте а) логикалық қ ұ рылым мен тілдік қ ұ рылым толық сә йкес келмейді; ойдың сө збен айтылмайтын қ ұ рылымдары бар; ә) мә н-мағ ынаны айқ ын аң ғ артатын тә сілдер бар да, мә н-мағ ынаны айқ ын кө рсетпейтін тә сілдер бар, тікелей аң ғ артатын тә сілдер бар да, тұ спалмен аң ғ артатын тә сілдер бар.

Белгілі бір мә н-мағ ынаны тұ тас кү йінде емес, ішінара білдіретін тұ стар да сө йлеу тілі ү шін қ алыпты жағ дай. Бұ л тың даушы мен сө йлеушінің арасындағ ы кү рделі қ арым-қ атынасты кө рсетеді. Сө з тұ спалын тү сінуде ойғ а “қ ысым” тү сетін кез осы тұ ста. Сө йлеу тілі осынысымен қ ызық, осынысымен ұ тымды. Олай болмағ ан жағ дайда сө йлеу тілі тым сұ рқ ай, бір ө ң кей, тың даушыны мезі етіп, жалық тырар нә рсеге айналар еді. Шө лдеп кеттім, пысынап кеттім десе, кү ннің ыстық тығ ын білдіреді немесе кү н ыстық екен дегені шө лдеп кеттім дегенді білдіреді. Кү н тымырсық екен деген сө з жел соқ пады дегенді, я болмаса салқ ын аяжайғ а бару керектігін аң ғ артады.

Коммуникативтік қ ұ зірет тілдік қ арым-қ атынастағ ы ә леуметтік мә дени нормаларды, жә не стереотиптерді білу дегенге саяды. Коммуникативтік қ ұ зіреті жоғ ары адам ә ртү рлі дең гейдегі бірліктердің мағ ынасы мен сол элементтердің ө зара тіркескендегі мағ ынасын білумен бірге мә тін дең гейіндегі тіл қ атудың ә ртү рлі формаларын қ олдана алады. Белгілі бір оқ иғ ағ а ө зінің бағ асын шынайы тү рде отырып, оғ ан тың даушы тарапынан жауап реакция туғ ыза алады. Қ арым-қ атынасты интимдендірудің тілдік ә діс-тә сілдерін қ олданудың ретін біледі.

Сө йлеушінің ә ртү рлі коммуникативтік ситуацияда қ олданылатын тұ рақ ты сө з орамдарын, мақ ал-мә телдерді, мә тіндік клишелерді, прецедентті мә тіндерді т.б. білуінің мә ні айрық ша. Бұ лар тілдің ә леуметтік нормаларын мең герудің жоғ арғ ы кө рсеткіштері.

Тілдік қ арым-қ атынас ойдағ ыдай болу ү шін сө йлеуші тың даушығ а тек жалаң фактілерді ғ ана айтып қ оймау керек, тек ақ иқ атты айту жеткіліксіз, сонымен бірге жанама ақ параттар беру қ ажет. Сө з ішіндегі, сө з арасында айтылатын бейнелі сө з ә демі ә діл, жең іл юмор, каламбур т.б. тың даушыны бей-жай қ алдырмайды, тілдесушілердің ө зара тү сіністігіне жол ашатын жанама тә сілдерге жатады.

Қ арым-қ атынастың тілдік дү ниеліктердің қ алыптасуына кө п жағ дайда тілдік емес факторлар ұ йытқ ы болады. Тілдік емес факторлар кө зқ арас, ә рекет, жай-кү й, эмоция, білім, сенім т.б. мә нділіктерден тұ рады. Осымен байланысты тілдік қ арым-қ атынастың ойдағ ыдай болуы немесе сә тсіз аяқ талуы сө йлеушінің тек тілдік формаларды талдауына тә уелді емес. Коммуникацияның ойдағ ыдай ө туі лингвистикалық жә не лингвистикалық емес факторларғ а байланысты.

Диалогтегі сә ттілік пен сә тсіздік а) коммуниканттардың ә леуметтік-стереотиптік ерекшеліктеріне; ә) коммуниканттардың аялық біліміне, б) коммуниканттардың қ ұ зыретіндегі жақ ындық қ а, я болмаса алшақ тық қ а; в) коммуниканттардың жыныс, жас, тұ лғ алық ерекшеліктеріне байланысты жайттарды ескеру/ескермеуден болуы ық тимал.

Қ арым-қ атынастың тепе-тең дігі (паритеттілігі) сақ талмағ ан жағ дайда диалог ойдағ ыдай ө рбімей қ алады, ө йткені сө йлеушілердің біреуі басым болады да тақ ырып тізгінін қ олдан шығ армайды. ә ріптеске сө з бермейтін ү немі ө зі сө йлей беретін адам тың даушының қ андай қ абақ танытып отырғ аны, дұ рыс, не бұ рыс тү сініп отырғ аны т.б. жағ даяттарғ а мә н бермейді, сө йтіп сө йлеуші коммуникацияғ а қ атысушының кө ң іл кү йін аң ғ аруғ а қ абілетсіздік танытады.

Диалог сө здің ө рбуіне, нә тижелі болуына кесірін тигізетін нә рсе – орынсыз ескерту жасау, сө зді орынсыз бұ зу, орынсыз сұ рау қ ою, орынсыз кө п сө йлеу, айтылғ анды орынсыз қ айталау т.б. Мұ ндай “орынсыздық тар” тың даушымен есептесудің, қ арым-қ атынастағ ы ынтымақ тастық ты (кооперативность) бұ зып, сө здің берекесін кетіреді.

Сө йлеушінің тілді білуі дең гейі тым тө мен болғ ан жағ дайда тілдік қ атынас сә тсіздікке ұ шырауы мү мкін. Мұ ндайда сө йлеуші жергілікті сө здерді қ олдануы мү мкін. Қ айсыбір сө йлеушінің тың даушы біле білмейтін арнаулы терминдерді орынсыз қ олдануы, сондай-ақ шетелдік сө здерді орынсыз жұ мсауы диалогтің сә тті ө туіне кедергі жасайды.

Стратегия кооперативті жә не бейкооперативті болып бө лінеді: бейкооперативті стратегияның негізіне жанжал (конфликті), ұ рыс-керіс, қ орқ ыту-ү ркіту, алдау, ө тірікке бару, тура жауаптан қ ашқ ақ тау т.б. теріс қ ұ былыстар, ал кооперативтік стратегияның негізіне сенім, ынтымақ тастық, шынайылық, қ айырымдылық т.б. тә різді жағ ымды қ ұ былыстар жатады.

Сө з тактикасы, сө з стратегиясындағ ы амал-тә сілдердің орындалуын жү зеге асырады. Сө з тактикасы бағ алау, ұ натпау, қ уану, ренжу т.б. модальдық рең ктерден тұ рады. Мысалы, міндетіне алғ ан нә рседен бас тарту стратегиясы қ олынан келмейтіні, уақ ыт жоқ тығ ы, тура жауаптан жалтару, кейінгі сілтеу, міндеттен бас тартатынан тікелей айту т.б.

Кооперативті стратегияда фатикалық қ атынас ерекше орын алады. Байланыс жасауғ а тілдік, қ арым-қ атынас жасауғ а деген коммуникативтік мү дделілік коммуниканттардың бір-біріне деген назарын кү шейтеді. Сө з тақ ырыбына, арқ ауына қ ызығ ушылық туғ ызады. Коммуниканттың назарын ө зіне қ арату мен сө зге тарту алдымен фатикалық қ атынас арқ ылы жү зеге асып, ә ң гімеге қ олайлы атмосфера қ алыптасады.

Ақ иқ аттағ ы белгілі бір зат, қ ұ былыс, оқ иғ а ә ртү рлі айтылуы мү мкін. Ақ иқ аттағ ы белгілі бір мә нділікті тілдік амалдармен ә ртү рлі атауғ а болады. Мысалы, жұ мысқ а кешікпей келсе керек еді; ә ркім ө з міндетін орындаса керек еді деген сө зді сен жұ мысқ а кешігіп келдің; сен ө з міндетің ді орындағ ан жоқ сың деп те айтуғ а болады. Бұ дан ақ иқ аттағ ы белгілі бір мә нділік ө згерген жоқ, бірақ қ арым-қ атынас стратегиясы ө згерді. Біріншісінде сө йлеушінің стратегиясы кооперативті болса, екіншісінде бейкооперативті. Егер адресаттың тілдік қ ұ зыреті, сө з мә дениеті жоғ ары болса, диалогті ә рі қ арай жалғ астыруғ а болатынын байқ айды. Ал тіл қ ұ зыреті, сө з мә дениеті тө мен адресат сө йлеушінің стратегиясын аң ғ ара бермейді, сө з аяғ ы ушығ уы мү мкін. Кешікпей келсе керек еді, міндетін орындаса керек еді дегендерді бейкооператив мазмұ нда деп ұ ғ ады.

Кооперативті сө з стратегиясында сө йлеуші адресаттың реакциясына қ арап, бақ ылап отырады, егер оғ ан ауырлау, қ иындау тиетін болса, сө з тактикасын дереу ө згерте қ ояды. Мысалы, сен жұ мысқ а кешігіп келдің. Сә л-пә л кідірістен (паузадан) соң, – ың ғ айсыз жағ дайғ а қ аласың ба дегенім ғ ой деп реттеуіш репликасымен жуып-шайып отырады. Сен ө з міндетің ді орындағ ан жоқ сың, ертең аттестациялауда қ иын болар ме екен. Бұ л айтылымның екінші бө лігі, адресатқ а ауыр тиетін сө зді жең ілдетудің тактикасы. Мұ ндай тактика тілдегі ә ртү рлі реттеуіш қ ұ рылымдар арқ ылы жү зеге асып отырады.

Сө йлеу дискурсының ерекшелігі экспрессивті эффект тудыру арқ ылы адресаттың назарын ө зіне аударып, қ ызық тырып отыру. Сө йлеушіні, оғ ан тың даушының эмотивті реакциясы диалогтің дұ рыс ахуалда ө тіп жатқ аныдығ ын кө рсетеді. Тың даушы ә сіресе тосын тә сілмен, бедерлі тілмен берілген ақ паратты ден қ оя тың дайды. Сондық тан сө йлеуші ә ртү рлі тілдік дең гейлердегі экспрессивті мағ ынадағ ы тілдік бірліктерді, троп, фигура тә різді стильдік қ ұ ралдарды қ олдануғ а тырысады.

Белгілі бір фактіні сө йлеуші образ арқ ылы жаң ғ ыртады, жай сө збен еш мә нерлі сө збен береді, ал мұ ндай екінші реттегі тілдік бірліктер автордың кө зқ арасын, сезім-кү йін, сө з сомдау мә нерін кө рсетеді. Сө з қ атынасындағ ы бұ л жайтқ а адресат та реплика арқ ылы, бейвербалды таң балар арқ ылы қ атысады. Адресат тарапынан болатын реплика-реакцияны байқ ай отырып, сө йлеуші сө з мә нерін жалғ астыру немесе ө згерту жө нінде болжам жасай алады да сө здің қ ұ лақ кү йін адресаттың ың ғ айына қ арай ө згертіп отырады.

Сө йлеу тілі сө здің ұ зына-бойына экспрессиялық ө ң беретін эмотивті тіл элементтеріне қ азақ тілі аса бай. Ой-сезімінің обьективтеніп, ақ иқ атқ а айналуын ә детте сө з шығ армашылығ ының бастамасы деуге болады. Сондық тан ой мен сезімді білдірудің эстетикалық мә ні бар. Сө йлеу тілі кү ллі тілдік идиоматиканың бастау кө зі, оккозионализм фразеологизмдердің шың далып шығ ар дү кені. Сө йлеу тілі дү кенінде ә ртү рлі дең гейдегі тілдік бірліктердің екінші мә рте аталымдарғ а айналу ү рдісі ү здіксіз болып жатады. Жазғ ыштар, осындағ ы мық тылар, жоғ арыдағ ылар, атү стіндегілер, кө кқ ағ аз (доллар), желтоқ сан ызғ ары, қ аракө здер т.б. газет бағ аналарындағ ы қ олданыстар алдымен сө йлеу тілінде пайда болғ ан екінші реттегі аталымдар.

Сө йлеу тілінде екінші реттегі аталымғ а жататын перифраз, аллюзия, гипербола, литота, градация, параллелизм, риторикалық сұ рақ, элипсис, анафора, антитеза, сияқ ты риторикалық фигуралар жиі кездеседі. Сө зге ө ң беретін, бедер беретін тілдік қ ұ ралдарғ а анафора, антитеза гипербола, литота, синонимдер тізбегі, градация, қ айталау, эпитет, риторикалық сұ рақ, метафора, метонимия, астарлы сө з, аллюзия, перифраза, субьективті модальдылық, қ ыстырма сө здер мен сө йлемдер т.б. жатады. Бұ лар сө йлеу тіліне эстетикалық рең берудің стильдік қ ұ ралдары. Однай қ ұ ралдар арқ ылы сө йлеуші белгілі бір ақ парат беруде ө зінің тіл дербестігін таныта білуі, тілдесудің ойдағ ыдай ө туіне ә серін тигізетін эстетикалық факторлардың бірі болып табылады.

Сө йлеу мә тініндегі кейбір грамматикалық тұ лғ алардың мағ ынасы жалпы тілдік мағ ынасына сә йкес келе бермейді. Мысалы, Ә ке мен бала арасындағ ы мынадай диалогке назар аударың ыз: – Ә кең сағ ан жаны ашығ андық тан айтып отыр. Мұ ндағ ы Ә кең тұ лғ асы бірінші жақ тың қ ызметін атқ арып тұ р. [Мен сағ ан жаным ашығ андық тан айтып отырмын]. Сө з тұ лғ асын ө згерту прагматикалық мақ саттан туып отыр. Сө йлеушінің “мен” демей “ә кең ” деуі балағ а деген жақ ындық ты баса кө рсетеді де, ә леуметтік МЕНІН бейтараптайды.

Анасы баласына: Қ арның ашып кетті ме? Апаң сағ ан дә мдеп кү ріш басып береді [салыстырың ыз: мен сағ ан дә мдеп кү ріш басып беремін ]. Бірінші жақ ты екінші жақ пен ауыстыру сө йлеу тілі прагматикасында іштарту, жақ ын тартуды баса кө рсету мақ сатында қ олданылады.

Сө йлеуші ө зінің сө зі арқ ылы ө зіндік тұ лғ а екенін таныта алады. Коммуникативтік мү дделілік, адресатқ а икемделу, сө йлеушінің коммуникативтік діттемін тү сіну, сө з ситуациясына байланысты тілдік, тілдік емес қ атаң талаптарды орындау диалогтің ойдағ ыдай болуының шарты.

Тілдік қ арым-қ атынастың ойдағ ыдай болуы – сө йлеушінің тілдік қ ұ зыретіне ғ ана емес, коммуникативтік қ ұ зыретіне де тә уелді. Коммуникативтік қ ұ зыретке мә дени-ә леуметтік нормаларды, сө з ә дебіндегі ұ лттық стереотиптерді білу, тілдік фактілерді коммуникативтік ситуацияғ а қ арай орнымен жұ мсай алу т.б. жатады.

Тілдесуде мә дени-ә леуметтік стереотиптерді білу, аялық білімнің жеткілікті дең гейдегі болуы, тың даушының аялық білімін ескеру т.б. жайттар тілдік қ арым-қ атынастың ойдағ ыдай ө туіне ә серін тигізеді.

Сө з этикасының нормаларын сақ тау сө йлеушінің тың даушығ а деген ілтипатын, ық ыласын танытатын, диалогтің ойдағ ыдай аяқ талуына септігін тигізетін қ ажетті алғ ышарттардың бірі.

айман апайдан сұ рау- семантикалық код деген когнитивтік код па?