Негізгі алмасуды анықтау әдістері.

Негізгі алмасу (НА) - организмнің тіршілігін сақ тауғ а жұ мсалатын тө менгі дең гейлі (минималды) энергия шығ ыны. Оны таң ертең, ұ йқ ыдан оянғ аннан соң, тө сектен тұ рмай, ашқ арында, толық тыныштық (физикалық жә не психикалық) жағ дайда жә не орта температурасы 18-22°С анық тайды.

НА-дың шамасы жынысқ а, жасқ а, бой ұ зындығ ына жә не дене салмағ ына тә уелді болады.

а) Негізгі алмасуды газды жартылай талдау ә дісімен (спирограмма бойынша) анық тау.

Бұ л ә діспен НА-ды анық тау ү шін адамның спирограммасын жазып алады да, оның ө рлеу қ исығ ы бойынша 1 минутта жұ тылғ ан О2 -нің мө лшерін анық тайды (40-сурет). Сонан кейін бір тә уліктегі пайдаланылғ ан О2 -нің кө лемін есептеп шығ арады да, оны ОЖЭ-не кө бейтеді. Бұ л кө рсеткіш негізгі алмасу кезінде 4, 8 ккал тең болады. Анық талғ ан НА-дың шамасын қ алыпты жағ дайғ а сә йкестігін тексеру керек. Ол ү шін арнаулы таблицалар (жынысы, жасы, бой ұ зындығ ы жә не дене салмағ ы ескерілген) бойынша анық талғ ан НА-мен салыстырады. Сонда анық талғ ан кө рсеткіш тиесілі кө рсеткіштен ауытқ уы 10%-тен аспауы керек.

б) Негізгі алмасуды Гаррис-Бенедикт таблицасы мен формуласы бойынша анық тау.

Бұ л таблица ер адамдар мен ә йелдерге жеке қ ұ растырылғ ан жә не ә рқ айсысы А мен Б деген екі бө лімнен тұ рады. Таблицаның А - бө лімін қ олданып, адамның жынысы мен дене салмағ ына сә йкес алғ ашқ ы санды табады. Сонан кейін Б бө лімі бойынша адамның бойы мен жасына сә йкес екінші санды анық тайды. Осы екі санның қ осындысы тә улік ішіндегі адамның негізгі алмасу шамасын кө рсетеді.

Формула бойынша НА-ды есептеу:

Ер адамдар: (66, 5 + 13, 8 х С) + (5, 0 х Ұ - 6, 8 х Ж) =

Ә йелдер: (65, 51 + 9, 6 х С) + (1, 8 х Ұ - 4, 7 х Ж) =

Мұ нда, С-салмағ ы, кг; Ұ -бой ұ зындығ ы, см; Ж-жасы.

Осы кө рсетілген таблица жә не формулалар бойынша бірнеше адамдардың НА-ын анық тап, ө зара салыстыру керек.

в) Негізгі алмасуды Рид формуласы мен номограмма бойынша анық тау.

Рид формуласы пульстік қ ысым (ПҚ), пульс жиілігі (ПЖ) жә не организмдегі жылу тү зілу арасындағ ы ө зара байланыстарғ а негізделген. Сондық тан оны қ олданып НА-дың қ алыпты кө рсеткіштен % -тік ауытқ уын (ө згерісін) есептеуге болады.

НА = 0, 75 х (ПЖ + ПҚ х 0, 74) - 72 =

Мұ нда, ПЖ - пульс жиілігі; ПҚ - пульстік қ ысым, мм.с.б. Практика жү зінде НА-дың калыпты кө рсеткіштен %-тік ауытқ уын анық тау ү шін арнаулы номограмманы пайдаланады. Бұ л номограммадағ ы ПЖ мен ПҚ сандарын сызғ ышпен қ осқ анда олардың ортасында орналасқ ан негізгі алмасу саны бойынша, оның % -тік ө згерісін жең іл табуғ а болады. Сонда 10 %-ке дейінгі ауытқ у қ алыпты болып саналады.

з) Негізгі алмасуды дене бетінің аумағ ы бойынша анық тау.

Зерттелушінің дене салмағ ы мен бойының ұ зындығ ы бойынша номограммадан оның дене бетінің кө лемі анық талады (41-сурет). Сонан кейін жынысы мен жасына сә йкес арнаулы кестеден К-санын табады (11-кесте).

11-кесте

Бұ л 1 сағ ат ішіндегі 1 кв.м. дене бетінің аумағ ына шығ ындалатын энергияның кө лемін кө рсетеді. Осы санды анық талғ ан дене бетінің кө леміне (S-кв.м) кө бейтеді. Бір тә улік ішіндегі НА-ды анық тау ү шін бұ л санды 24 сағ атқ а кө бейту керек:

НА = К х S х 24 =

Жоғ арыда кө рсетілген ә дістерді қ олданып, бірнеше адамдардың НА кө рсеткіштерін салыстырып, тө мендегі кеcтеге енгізу керек (12- кесте).

12 - кесте

Негізгі алмасудың кө лемін 1 кг дене салмағ ына немесе 1 кв.м. дене бетінің кө леміне, 1 сағ атта немесе 1 тә улікте жұ мсалатын ккал-мен (кДж-мен) белгілейді. Орта бойлы жә не 70 кг салмақ ты, орта жастағ ы ер адамда сағ атына 1 кг салмақ қ а НА-дың мө лшері - 4, 19 кДж (1 ккал) немесе тә улігіне 7100 кДж (1700 ккал) болады. Осындай салмақ ты ә йелдерде бұ л кө рсеткіш шамамен 10% тө мен болады. НА-дың шамасы (1 кг салмағ ына) 14 жасқ а дейінгі балаларда, ересек адамдармен салыстырғ анда 1, 5-2, 4 есе жоғ ары.

Дә рігерлік практикада НА-ды қ алқ анша, жыныс бездерінің жә не гипофиздің қ ызметтері бұ зылғ анда диагноз қ ою ү шін пайдаланады.

Ересек адамдардың жынысына, дене салмағ ына, бой ұ зындығ ына жә не жастарына сә йкес НА-дың (ккал) кө рсеткіштері.

13- кесте

Осы кө рсетілген кесте бойынша адамның тә уліктегі жалпы энергиялық шығ ынын есептеп шығ аруғ а болады. Ол ү шін адамның жасына жә не салмағ ына сә йкес келетін НА-дың шамасын оның дене қ имылының белсенділік коэффициентіне (ДҚ БК) кө бейтеді. ДҚ БК-і адамның мамандығ ына, ең бек тү рлеріне байланысты (14- кесте).

14- кесте