Еңбек құқығы, принциптері, әдіс-тәсілдері.

Ең бек қ ұ қ ығ ы дегеніміз – меншігі мен шаруашылық тү ріне байланыссыз жұ мысшылардың барлық санаттарының ең бекке байланысты қ оғ амдық қ атынастарын реттейтін қ ұ қ ық саласы. Ең бек қ атнастарын реттейтін негізгі заң Қ азақ стан Республикасының «Ең бек кодексі»(15.05.2007 ж.) Ең бек қ ұ қ ығ ының пә нін ең бекке қ абілеттілікті іске асыру, ең бекті ұ йымдастыру мен басқ ару жө ніндегі мемлекеттік жә не жеке ұ йымдарда азаматтардың ең бегін қ олдану барысында қ алыптасатын жеке жә не ұ жымдық қ атнастар қ ұ райды. Ең бек қ ұ қ ығ ы 4 тү рлі ә діс арқ ылы реттеледі:

1) ең бек жағ дайларын орталық тан мемлекеттік реттеу;

2)ең бектегі қ ұ қ ық тық қ атынастардың шартты тү рде ғ ана пайда болуы, ө згеруі жә не жойылуы;

3)ең бек қ атынастарын реттеуге ең бек ұ жымдарын жә не кә сіподақ ұ йымдарын қ атыстыру;

4)ө зара міндеттемелерді орындау мен ең бекті қ орғ ау қ ұ қ ығ ын қ амтамасыз етудің ерекше тә ртібі.

Ең бек қ ұ қ ығ ының принциптері- ең бек қ атнастарын жә не олармен тығ ыз байланысты қ оғ амдық қ атнастарды реттеу кезінде басшылық қ а алынатын бастапқ ы постулаттар. Қ Р конституциясында ең бек саласындағ ы қ атнастарды қ ұ қ ық тық реттеудің мынандай принциптері белгіленген: ең бек бостандығ ы жә не ө зінің ең бекке қ абілеттілігіне еркін билік ету; қ ызмет пен кә сіп тү рін таң дау мү мкіндігі; мә жбү рлі ең бекке тыйым салу жә не жұ мыссыздық ты қ орғ ау (Конст.24 бап); денсаулық ты қ орғ ау қ ұ қ ығ ы (Конст.29 бап), қ ұ қ ық тар мен бостандық тарды заң мен тыйым салынбағ ан барлық ә дістермен қ орғ ау қ ұ қ ығ ы, ең бегі ү шін ешқ андай кемітушіліксіз, жалақ ының ең тө менгі мө лшерінен кем емес сыйақ ы алу қ ұ қ ығ ы (Конст. 24, 28 баптар), демалу қ ұ қ ығ ы (Конст.24-бап) т. б. Осы конституциялық прнициптермен қ атар Қ Р «Ең бек кодксінде»ең бек қ ұ қ ығ ының тө мендегідей принциптері айқ ындалғ ан:
1) адам мен азаматтың ең бек саласындағ ы қ ұ қ ық тарының шектелуiне жол бермеу;
2) ең бек бостандығ ы;
3) кемсiтушiлiкке, мә жбү рлi ең бекке жә не балалар ең бегiнiң ең нашар тү рлерiне тыйым салу;
4) қ ауiпсiздiк жә не гигиена талаптарына сай келетiн ең бек жағ дайларына қ ұ қ ық ты қ амтамасыз ету;
5) ө ндiрiстiк қ ызмет нә тижелерiне қ атысты алғ анда қ ызметкердiң ө мiрi мен денсаулығ ының басымдығ ы;
6) ең бегi ү шiн жалақ ының ең тө менгi мө лшерiнен кем емес, ә дiлеттi сыйақ ығ а қ ұ қ ығ ын қ амтамасыз ету;
7)тынығ у қ ұ қ ығ ын қ амтамасыз ету;
8)қ ызметкерлердiң қ ұ қ ық тары мен мү мкiндiктерiнiң тең дiгi;
9) қ ызметкерлер мен жұ мыс берушiлердiң ө здерiнiң қ ұ қ ық тары мен мү дделерiн қ орғ ау ү шiн бiрiгу қ ұ қ ығ ын қ амтамасыз ету;
10) ә леуметтiк ә рiптестiк;
11) ең бек қ ауiпсiздiгi жә не ең бектi қ орғ ау мә селелерiн мемлекеттiк реттеу;
12) қ ызметкерлер ө кiлдерiнiң Қ азақ стан Республикасы ең бек заң намасының сақ талуына қ оғ амдық бақ ылауды жү зеге асыру қ ұ қ ығ ын қ амтамасыз ету болып табылады. Ең бек қ ұ қ ығ ының субъектілері жұ мысшы мен жұ мыс беруші. Бұ лардың арасындағ ы қ арым-қ атынас келісімдік-шарттық негізінде қ ұ рылады. Мысалы, жұ мысшы (қ ызметкер) ең бегі ү шін шартта алдын ала келісілген жалақ ы алады немесе сол ұ йымның тапқ ан пайдасының белгілі бір мө лшеріне ие болады. Ең бек қ ұ қ ығ ының негізгі институттарына жеке жә не ұ жымдық ең бек шарты жатады. Жеке жә не ұ жымдық ең бек шартына жеке тұ лғ алар мен ұ жым қ атысады. Бұ лардың арасындағ ы қ арым-қ атынас келісім-шарттық негізінде қ ұ рылады, мысалғ а алатын болсақ, жұ мысшы (қ ызметкер) ең бегі ү шін шартта алдын ала келісілген жалақ ы алады немесе сол ұ йымның тапқ ан пайдасының белгілі бір мө лшеріне ие болады. Ең бектік қ ұ қ ық қ атынастарының ө зіне тә н мынадай белгілері болады: біріншіден, бұ л қ атынастар сол кә сіпорын, мекеме, ұ йымның ішкі тә ртібінің шегінде жү реді; екіншіден, бұ л қ атынастар тек қ ана жұ мысшы (қ ызметкер) белгілі бір ең бек ұ йымына кірген кезде ғ ана пайда болады; ү шіншіден, жұ мысшының (қ ызметкердің) ең бек ұ жымына кіруі нақ ты заң ды деректермен белгіленеді (жеке ең бек шартына тұ рады, қ ызметкердің жұ мысқ а тұ руы жө нінде бұ йрық қ а шығ арылады); тө ртіншіден, ең бек қ атынастары сол жұ мысшының белгілі бір мамандық, біліктілік немесе қ ызмет бойынша жұ мыс атқ аратынын, ал кә сіпорын ә кімшілігі аталғ ан жұ мыстың орындалуы ү шін қ ажетті жағ дай жасауын міндетіне алғ андығ ын білдіреді. Жеке ең бекке негізделген ең бек тү рлері, яғ ни меншік иесінің ең бегі, суретші, ғ алым, жазушылардың ең бегі ең бек қ ұ қ ығ ының нормаларымен реттелмейді. Алайда бұ лар белгілі бір ең бек ұ ғ ымында қ ызмет істесе, онда олардың ең бегі ең бектік қ ұ қ ық тық қ атынастарғ а жатады. Сонымен, ең бектік қ ұ қ ық тық қ атынастар дегеніміз – азамат бекітілген ішкі ең бек тә ртібіне бағ ына отырып, белгілі бір жұ мысты атқ ару ү шін ең бек ұ жымына кірген кезде пайда болатын ө ндірістік қ атынастардың бір тү рі. Демек, ең бектік қ атынастарғ а жалданып ең бек етуге байланысты қ атынастардың барлығ ы жә не сондай қ атынастар, солардан пайда болатын басқ а да қ атынастар болады.Жұ мыс берушілер мен барлық жұ мысшылар мен қ ызметкерлердің ең бек қ атнастарын реттейтін негізгі заң Қ азақ стан Республикасының «Ең бек кодксі»(15.05.2007 ж.)