Жеке еңбек шарты мен ұжымдық еңбек шарты және оның мазмұны

Жалпы ең бек шарты деген тү сінікті 3 тү рлі мағ ынада қ арастыруғ а болады: біріншіден, ең бек шарты дегеніміз – азаматтардың ең бек ету қ ұ қ ығ ын жү зеге асыру жолы ретінде; екіншіден, ең бек шарты ең бек қ ұ қ ық қ атынастарының пайда болу негізі болып табылады; ү шіншіден, ең бек шарты - азаматтарды жұ мысқ а қ абылдау, басқ а жұ мысқ а ауыстыру жә не жұ мыстан босатуды реттейтін нормаларды біріктіретін ең бек қ ұ қ ығ ының институты. Сондай-ақ, ең бек шартының заң дық маң ызы ол ең бек қ атынастарының пайда болуына ғ ана емес, оның ө згеруіне, жайылуына себепкер болады. Жеке ең бек шарты дегеніміз – қ ызметкер мен жұ мыс берушінің арасында жазбаша нысанда жасалатын екі жақ ты келісім, ол келісімге сә йкес қ ызметкер жұ мыс берушіге белгілі бір мамандық, біліктілік немесе кә сіп тү рі бойынша жұ мысты орындауғ а міндеттенеді, ал жұ мыс беруші қ ызметкерге ең бек ақ ысын жә не заң дар мен тараптардың келісімінде кө зделген басқ а да ақ шалай тө лемдерді уақ ытында жә не толық кө лемде тө леуге, ең бек туралы заң дар мен ұ жымдық шартта кө зделген ең бек жағ дайларымен қ амтамасыз етуге міндеттенеді.(ЕК 24-бап) Ең бек шартын жасасу кезiнде қ ұ қ ық тар мен мү мкiндiктер тең дiгiн бұ зуғ а тыйым салынады. Жү ктiлiк, ү ш жасқ а дейiнгi балаларының болуы, кә мелетке толмағ андық, мү гедектiк ең бек шартын жасасу қ ұ қ ығ ын шектей алмайды. жұ мыс берушi ең бек жасаудан бас тартқ ан жағ дайда, оның себебiн аталғ ан адамдар санатының талабы бойынша жазбаша нысанда хабарлауғ а мiндеттi. Ең бек шартын жасасу кезiнде қ ұ қ ық тар мен мү мкiндiктер тең дiгiнiң бұ зылу фактiсi анық талғ ан жағ дайда, жұ мыс берушi Қ азақ стан Республикасының заң дарында белгiленген жауаптылық та болады. (ЕК 24-бап) Қ Р Ең бек кодексінің 28 бабында жеке ең бек шартының мазмұ ны анық талғ ан. Онда: 1) екі жақ тың реквизиттері(жұ мысшының аты жө ні тұ рғ ылық ты жері, қ ұ жаттары негізінде; жұ мыс берушінің атауы, орналасқ ан жері, мекен жайы, мемлекеттік тіркелу нө мірі т.б.) жазылады; 2)жұ мысшының мамандығ ы, кә сібі, қ ызметі; 3) жұ мыс орыны; 4)жеке ең бек шартының мерзімі; 5) жұ мыс уақ ыты мен демалыс уақ ыты; 6) жалақ ы мө лшері; 7) ең бек жағ дайларына сипаттама; егер жұ мыс ауыр немесе қ ауіпті болса кепілдіктер мен жең ілдіктер, 8) жұ мысшының қ ұ қ ық тары мен міндеттері; 9) жұ мыс берушінің қ ұ қ ық тары мен міндеттері; 10)кепілдіктер мен компенсациялық тө лемдер, оларды тө леу тә ртібі; 11)Ең бк шартына байланысты екі жақ тың жауапкершілігі; Ең бек шартының мерзіміне қ арай 1)белгілі мерзімге; 2)белгілі бір жұ мысты орындауғ а; 3)негізгі жұ мысшыныі орнын уақ ытша ауыстыруғ а; 4)мерзімдік жұ мыстарғ а; 5) мерзімсіз(егер жасалу мерзімі кө рсетілмесе); Жеке ең бек шартын 16 жасқ а толғ ан адамдармен жасасуғ а жол беріледі. Жеке ең бек шартының міндетіне сол шарттың мазмұ нын қ ұ райтын ең бек жағ дайлары, ең бек орны, қ ызмет тү рі, жұ мыстың басталу жә не аяқ талу уақ ыты, жұ мысшының ең бек ақ ысы жатады. Ал қ осымша жағ дайларғ а қ ызметкер иен жұ мыс берушінің қ осымша тілектерінен туындағ ан жағ дайлар жатқ ызылады. Мысалғ а сынақ мерзімін тағ айындау немесе коммерциялық қ ұ пияны сақ тау міндеті. Ең бек шартында қ ызметкердiң тапсырылатын жұ мысқ а бiлiктiлiгiнiң сә йкестiгiн тексеру мақ сатымен сынақ мерзiмi туралы талап белгiленуi мү мкiн. Бұ л талап ең бек шартында болмаса, қ ызметкер жұ мысқ а сынақ мерзiмiнсiз қ абылданды деп есептеледң. Сынақ мерзiмi қ ызметкердiң жұ мыс стажына қ осылады жә не ү ш айдан аспауғ а тиiс. Жеке ең бек шартын жасасу барысында жұ мыс беруші қ ызметкерден ең бек қ атынасын, жеке басының куә лігін, білімі немесе кә сіби даярлығ ы туралы қ ұ жаттарын талап етуге қ ұ қ ылы. Ал жеке ең бек шартын тараптардың еркіне байланысты емес, мынадай мә н-жайларда бұ зуы Қ Р ЕК 59 бабында кө рсетілген: 1)қ ызметкерді ә скери қ ызметке шақ ырғ ан кезде немесе қ ұ жатын кө рсеткенде; қ ызметкер жазағ а тартылғ ан сот ү кімі заң ды кү шіне енген жағ дайда бұ рынғ ы жұ мысты жалғ астыру мү мкіндігі болмағ анда; 2)қ ызметкер қ айтыс болғ ан жағ дайда, сондай-ақ сот қ ызметкерді қ айтыс болғ ан немесе хабар-ошарсыз кетті деп танығ ан жағ дайда; 3)сот қ ызметкерді ә рекетке қ абілетсіз немесе ә рекет қ абілеті шектеулі, соның салдарынан қ ызметкердің бұ рынғ ы жұ мысын жалғ астыруғ а мү мкіндігі жоқ деп танығ ан жағ дайда тоқ татылуы тиіс. Жеке ең бек шарты жұ мыс берушінің бастамасы бойынша Ең бек кодексінің 54-бабында кө рсетілгендей мынадай жағ дайларда бұ зылуы мү мкін:

1) жұ мыс берушi - заң ды тұ лғ а таратылғ ан не жұ мыс берушi - жеке тұ лғ аның қ ызметi тоқ татылғ ан кезде; 2) қ ызметкерлер саны немесе штаты қ ысқ артылғ ан;

3)бiлiктiлiгiнiң жетiспеуi салдарынан қ ызметкер атқ арып жү рген лауазымына немесе орындайтын жұ мысына сә йкес келмеген;

4) ө зiнiң жұ мысын жалғ астыруына денсаулық жағ дайының кедергi келтiруi салдарынан қ ызметкер атқ аратын лауазымына немесе орындайтын жұ мысына сә йкес келмеген;

5)сынақ мерзiмi кезең iнде жұ мыс нә тижесi дұ рыс болмағ ан;

6) қ ызметкер бiр жұ мыс кү нi (жұ мыс ауысымы) iшiнде дә лелдi себепсiз ү ш жә не одан да кө п сағ ат бойы жұ мыста болмағ ан;

7)қ ызметкер жұ мыста алкогольдiк, нашақ орлық, психотроптық, уытқ ұ марлық масаң дық (соларғ а ұ қ сас) жағ дайында болғ ан, оның iшiнде жұ мыс кү нi iшiнде алкогольдiк, нашақ орлық, уытқ ұ марлық масаң дық (соларғ а ұ қ сас) жағ дай туғ ызатын заттарды пайдаланғ ан;

8) қ ызметкер, жарақ аттар мен аварияларды қ оса алғ анда, ауыр зардаптарғ а ә кеп соқ қ ан немесе соғ уы мү мкiн, ең бектi қ орғ ау немесе ө рт қ ауiпсiздiгi не кө лiктегi жү ру қ ауiпсiздiгi ережелерiн бұ зғ ан;

9)қ ызметкердiң жұ мыс орнында басқ аның мү лкiн ұ рлау (оның iшiнде ұ сақ ұ рлық), оны қ асақ ана жою немесе бү лдiру ә рекетi заң ды кү шiне енген сот ү кiмiмен немесе қ аулысымен анық талғ ан;

10)ақ шалай немесе тауарлық қ ұ ндылық тарғ а қ ызмет кө рсететiн қ ызметкердiң кiнә лi ә рекеттер жасауы немесе ә рекетсiздiгi, егер бұ л ә рекеттер немесе ә рекетсiздiк жұ мыс берушiнiң тарапынан оғ ан деген сенiмнiң жоғ алуына негiз болса;

11)тә рбиелiк функциялар атқ аратын қ ызметкер осы жұ мысын жалғ астырумен сыйыспайтын, адамгершiлiкке жат қ ылық тар жасағ ан;

12)қ ызметкер ең бек мiндеттерiн атқ аруғ а байланысты ө зiне мә лiм болғ ан мемлекеттiк қ ұ пияларды жә не заң мен қ орғ алатын ө зге де қ ұ пияны қ ұ райтын мә лiметтердi жария еткен;

13) егер тә ртiптiк жазасы бар қ ызметкер ең бек мiндеттерiн дә лелдi себепсiз қ айталап орындамағ ан немесе тиiсiнше орындамағ ан; Ө ндiрiстiк жарақ ат алуына немесе кә сiптiк ауруғ а шалдығ уына байланысты ең бекке қ абiлеттiлiгiнен айрылғ ан қ ызметкердiң жұ мыс орны (лауазымы) ең бекке қ абiлеттiлiгi қ алпына келгенге дейiн немесе мү гедектiк белгiленгенге дейiн сақ талады

Жеке ең бек шартының бекітілу мерзімі: 1)белгілі мерзімге; 2)белгісіз мерзімге; 3)белгілі бір жұ мысты орындау уақ ытына немесе жұ мыста уақ ытша болмағ ан қ ызметкерді ауыстыру уақ ытына жасалады

Жұ мыс уақ ыты дегеніміз - қ ызметкердің ең бек міндеттерін орындау барысындағ ы уақ ыты. Ең бек заң ына сә йкес жұ мыс уақ ыты қ алыпты қ ысқ артылғ ан жә не мерзімінен тыс жұ мыс уақ ыттары болып ү ш тү рге бө лінеді.ЕК 76- бабына сә йкес қ ызметкердің жұ мыс уақ ытының қ алыпты ұ зақ тығ ы аптасына 40 сағ аттан аспауы тиіс. 14- жастан 16 жасқ а дейінгі қ ызметкерлер ү шін аптасына 24 сағ аттан, 16 жастан 18 жасқ а дейінгілер ү шін 36 сағ аттан аспайтын, жә не ауыр дене жұ мыстарында, зиянды жұ мыстарда істейтіндер ү шін аптасына 36 сағ ат жұ мыс уақ ыты белгіленген. Демалыс уақ ыт дегеніміз - қ ызметкердің ең бек міндеттерін орындаудан босатылғ ан ө з еркімен пайдаланылатын кү н сайынғ ы уақ ыты. Заң мен демалыс уақ ытының мынандай тү рлері белгіленген: 1) жұ мыс кезіндегі ү зіліс (бір сағ аттан аем болмауы тиіс) 2) кү н сайынғ ы демалыс; (жұ мыс біткеннен келесі кү нгі жұ мысқ а шейін 12 сағ аттан кем болмауы керек) 3) апта сайынғ ы демалыс; 4) мерекелік кү ндер; 5) ақ ы тө ленетін жыл сайынғ ы демалыс; 6) жалақ ы сақ талмайтын демалыстар; 6) жү ктілігі мен босануғ а байланысты демалыс; 8)бір жарым жасқ а дейінгі балалары бар аналар ү шін жалақ ысы сақ талмайтын қ осымша демалыс (ЕК 92 б.); 9) оқ у демалысы Ақ ылы демалыс 24 календарлық кү нен кем болмауы керек. (ЕК 101 –бабы)

Жалақ ы жеке ең бек шартының негізінде орындалғ ан қ ызметкердің ең бегі ү шін тө ленетін міндетті ақ ы (Қ Р ЕК 120-бабы) Жалақ ы мө лшері заң да кө рсетілген ең тө мен жалақ ыдан кем болмауы тиіс (Қ Р ЕК 121 бабы)ең тө мен жалақ ының мө лшері, сыйақ ы, қ осымша тө лемдерді қ оспағ анда ең тө менгі кү нкө ріс дең гейң нен кем болмауы керек. Ең тө менгі жалақ ы жә не кү нкө ріс дең гейін Қ Бюджеті туралы жыл сайынғ ы заң ымен белгіленеді (Қ Р ЕК 122 бабы) Ең бекке ақ ы тө леудін екі жү йесі бар. Олар: мерзімді жә не кесімді жалақ ы. Ең бекке мерзімді жалақ ы тө леу іс жү зінде жұ мыс істелген уақ ыт пен оның тарифтік ставкасына (айлық ақ ысына) байланысты болады. Тарифтік ставкалар, кестелер, тарифтік біліктілік анық тамалары тарифтік жү йенің элементтерін қ ұ райды. Кесімді жалақ ы- дайындалғ ан бұ йымджар немесе жасалғ ан опреациялар санына сә йкес кесімді бағ алар бойынша қ ызметкердің жұ мысына ақ ы тө леу жү йесі. Ең бекақ ы тө леудің мерзімді жә не кесімді жү йелері ең бектің сыйлық ақ ы жү йесімен толық тырылуы мү мкін. Ол ынталандырушы роль атқ арады.