Ылмыс ұғымы, белгілері, түрлері және құрамы

Қ ылмыс дегеніміз - қ ылмыстық заң мен жазалау қ аупімен тиым салынғ ан кінә лі, қ оғ амдық қ ауіпті іс-ә рекет немесе ә рекетсіздік. Қ ылмыс белгілері: заң ғ а қ айшылық, қ оғ амғ а қ ауіптілік, кінә лілік, жазаланушылық. Қ ылмыстың тү рлері; 1)онша ауыр емес, орташа ауыр, ауыр, аса ауыр қ ылмыстар.Онша ауыр емес қ ылмыстар-жасалғ аны ү шін ең ауыр жаза екі жылғ а бас бостандығ ынан айырудан аспайтын қ асақ ана ә рекет, сондай-ақ жасалғ аны ү шін ең ауыр жаза бес жылдан асатын мерзімге бас бостандығ ынан айыру кө зделетін абайсызда жасалғ ан ә рекет. 2)Ауырлығ ы ораташа қ ылмыстарғ а жасалғ аны ү шін ең ауыр жаза бес жылғ а бас бостандығ ынан айырудан аспайтын қ асақ ана ә рекет, сондай-ақ жасалғ аны ү шін ең ауыр жаза бес жылдан асатын мерзімге бас бостандығ ынан айыру кө зделетін абайсызда жасалғ ан ә рекеттер жатады. Сонымен қ атар, бас бостандығ ынан айыру жазасы он жылдан аспайтын абайсызда жасалғ ан қ ылмыстар жатады. 3)Ауыр қ ылмыстарғ а жасалғ аны ү шін ең ауыр жаза он екі жылғ а бас бостандығ ынан айырудан аспайтын қ асақ ана ә рекеттер жатады; 4) Аса ауыр қ ылмыстарғ а жасалғ аны ү шін он екі жылдан астам мерзімге бас бостандығ ынан айыру тү ріндегі жаза немесе ө лім жазасы кө зделген қ асақ ана қ ылмыстар жатады;

Қ ылмыстың қ ұ рамы дегеніміз - ә рекеттің қ ылмыс ретінде қ оғ амғ а қ ауіптілігін сипаттайтын объективтік жә не субъективтік белгілердің жиынтығ ы.Қ ылмыс қ ұ рамының элементтері- объектісі, суъбектісі, объективті жағ ы, субъективті жағ ы. Қ ылмыс объектісі- қ ылмыс бағ ытталғ ан жә не қ ылмыстық заң мен қ орғ алатын қ оғ амдық қ атынастар. Қ ылмыс субъектісі- қ ылмыс істеген адам.Қ ылмыс суъбектісі болып тек 16 жасқ а толғ ан, ақ ыл – есі дұ рыс адам бола алады. Кейбір ауыр қ ылмыстар ү шін қ ылмыстық жауапкершілік 14 жастан басталады. Қ ылмыстың объективті жағ ы қ ылмыстың сыртқ ы жағ ын бейнелейді. Қ ылмыстың объективті жағ ына жататын элементтер, қ ылмыскердің қ оғ амғ а қ ауіпті іс- ә рекеті немесе ә рекетсіздігі, сол іс- ә рекет немесе ә рекетсіздіктен туындағ ан қ оғ амғ а қ ауіпті нә тиже, іс- ә рекет немесе ә рекетсіздік жә не одан туғ ан қ оғ амғ а қ ауіпті нә тиже арасында себепті байланыс, тағ ы басқ а қ ылмыстың сыртқ ы жағ ын сипаттайтын белгілер (қ ылмыстың жасалу орны, уақ ыты, қ ұ ралдары т.б).Қ ылмыстың субъективті жағ ына қ ылмыстың ішкі жағ ы жатады. Қ ылмыстың суъбективті жағ ына адамның істеген қ оғ амғ а қ ауіпті іс-ә рекеті немесе ә рекетсіздігіне жә не одан туындайтын қ ауіпті нә тижеге психикалық қ атнасы. Қ ылмыстың суъбективті жағ ының элементтері: кінә, ниет (мотив), мақ сат. Кінә екі нысанада кө рінеді, қ асақ ана жә не абайсызда жасалғ ан қ ылмыстар. Қ асақ ана кінә нің ө зі тиісінше, тікелей қ асақ аналық жә не жанама қ асақ аналық болып бө лінеді.Тікелей қ асақ аналық дегеніміз адам ө з ә рекетінің қ оғ амғ а қ ауіптілігін ұ ғ ынып, оның қ оғ амғ а қ ауіпті зардаптарының болуының мү мкіндігін немесе болмай қ оймайтындығ ының алдын ала біліп жә не осы зардаптардың тікелей тілеп жасауы. Жанама қ асақ аналық кезінде адам ө з ә рекетінің қ оғ амғ а қ ауіптілігін ұ ғ ынып, оның қ оғ амғ а қ ауіптілігін ұ ғ ынып, оның қ оғ амғ а қ ауіпті зардаптарының болу мү мкіндігін біліп, оны тікелей қ аламаса да оғ ан саналы тү рде жол береді немесе немқ ұ райлы қ арайды. Абайсыздық екіге бө лінеді, менмендік жә не немқ ұ райлылық. Егер адам- ө з ә рекетінің қ оғ амғ а қ ауіп туғ ызу мү мкіндігін білсе, бірақ бұ л зардаптарды жеткілікті негіздерді жең ілтектікпен болғ ызбау мү мкіндігіне сенсе, қ ылмыс менмендікпен жасалды деп танылды. Егер адам ө з ә рекетінің қ оғ амдық қ ауіпті зардаптарының болуын болжап білмесе, бірақ қ ажетті ұ қ ыптылық пен сақ тылық болғ анда ол бұ л зардаптарды болжап біле алатын болса, қ ылмыс немқ ұ райлылық пен жасалғ ан болып танылады. Қ ылмыс ниеті(мотиві)-суъбектінің қ ылмыс жасау кезінде басшылық а алғ ан ішкі ниеті, қ озғ аушы кү ші. Қ ылмыс мақ саты-субъект қ ылмыс жасай отырып ұ мтылғ ан нә тиже. Қ ылмысты жасау сатылары: қ ылмысқ а дайындалу, қ ылмысқ а оқ талу, аяқ талғ ан қ ылмыс.Қ ылмысқ а дайындалу тікелей ниетпен қ ылмыс қ ұ ралдарын немесе қ аруларын іздестіру, ә зірлеу, бейімдеп жасау, қ ылмысқ а қ атысушыларды іздестіру, қ ылмыс жасауғ а келісу немесе қ ылмыс жасау ү шін ө згеде қ асақ ана жағ дайлар жасауды айтамыз. Қ ылмысқ а қ атысу деп- екі немесе одан да кө п адамның қ асақ ана қ ылмыс жасауғ а бірлесіп қ атысуын айтамыз. Қ ылмысқ а қ атысушылардың тү рлері: қ ылмысты орындаушы, ұ йымдастырушы айдап салушы, кө мектесуші. 1)Қ ылмысты тікелей жасағ ан немесе оны жасауғ а басқ а адамдармен (қ оса орындаушылармен) бірге тікелей қ атысқ ан адам қ ылмысты орындаушы деп танылады. 2)Қ ылмыс жасауды ұ йымдастырғ ан немесе оның орындалуына басшылық еткен адам, сондай-ақ ұ йымдасқ ан қ ылмыстық топ немесе қ ылмыстық қ ауымдастық қ ұ рғ ан не оларғ а басшылық еткен адам, сондай-ақ ұ йымасқ ан қ ылмыстық топ немесе қ ылмыстық қ ауымдыстық қ ұ рғ ан не оларғ а басшылық еткен адам ұ йымдастырушы деп танылады. 3)Басқ а адамды азғ ыру, сатып алу, қ орқ ыту немесе басқ а жолдармен қ ылмыс жасауғ а кө ндірген адам айдап салушы деп танылады. 4)Кең естерімен, нұ сқ ауларымен, ақ паратпен, қ ылмысты жасайтын қ ару немесе қ ұ ралдар берумен немесе қ аламысты жасауғ а кедергіледі жоюмен қ ылмыстың жасалуына жә рдемдескен адам, сондай-ақ қ ылмыскерді, қ аруды, қ ылмыс іздерін немесе қ ылмыстық жолмен табылғ ан заттарды жасыруғ а, сол сияқ ты сол заттарды сатып алуғ а немесе ө ткізіп беруге кү ні бұ рын уә де берген адам кө мектесуші деп танылады.