Л. Эйлер және оның Россиядағы математиканың дамуына қосқан үлесі

Он алты жасында магистр (ғ ылым кандидаты), жиырма алты жасында академик болғ ан, тең ізді кө рмей тұ рып, кеме жү ргізу туралы кітап жазғ ан, артына 886 ең бек қ алдырғ ан, он рет Париж академиясының сыйлығ ын алғ ан, Леонард Эйлердің кейбір замандастары, екі аяқ ты бір басты адам емес, “шайтан” дейтін болғ ан. Эйлер саны, функциясы, Эйлер интегралдары ауыстырмалы, Эйлер тең деуі, бұ рыштары, Эйлер шең бері, теоремасы. “Барлық замандардың жә не барлық халық тардың ұ лы математигі” деп аталғ ан ғ алым Леонард Эйлер 1707 жылы, жаң а стиль бойынша 15 апрельде Швейцарияның Базель қ аласында туғ ан. Ә кесі Пауль Эйлер Базель университетін бітірген. Леонард екі – ү ш жыл Базельде нағ ашы ә жесінің ү йінде тұ рып мұ ғ алімдер жалдап білім алғ ан. 1720 жылы кү зде он ү ш жасар Леонард ә кесінің ақ ылымен Базель университетінің дін факультетіне оқ уғ а тү сті. Дін оны қ ызық тырмайды, аң сары математикағ а ауады да тұ рады Ол ө з факультеті бойынша міндетті сабақ тарғ а барып жү рді де бос уақ ытында Иоганн Бернуллидің басқ а факультеттердегі лекцияларын тың дайды. Леонардтың ү лкен дарын екенін тез аң ғ арғ ан оғ ан Евклид, Архимед, Лейбниц, Ньютон т.б. ғ алымдардың математикалық шығ армаларын оқ ып игеру жө нінде нұ сқ ау береді. Леонард дін бойынша білім алуды қ ойып, математикағ а мамандануғ а ә кесінен ұ лық сат алады да И.Бернуллиден қ осымша сабақ беруін ө тінеді.1723 жылы сентябрьде Леонард университетті ү здік бітіріп шығ ады. Декарт пен Ньютонның философияларының айырмашылығ ы жө нінде диссертация қ орғ ап, философия мен ө нер магистрі дә режесі атағ ы беріледі. 1724 жылы 8 июньде магистрлік диплом алады. 1724 жылы 28 январьда Россия сенатының Петербург ғ ылым академиясын ашу туралы қ аулысы шық қ ан соң, оғ ан шет елден физика, математика ғ ылымдарының мамандары шақ ырылады. 1726 жылы И.Бернуллидің мінездемесімен Петербург Россия академиясына физиология кафедрасына адьютант болып жұ мысқ а орналасады. Осыдан кейін Эйлер ө зінің туғ ан жері Швейцарияғ а барғ ан емес. 1730 жылы физика кафедрасының профессоры, 1733 жылы математика ғ ылымы бойынша академик болып бекітіледі. Эйлер Петербургта бақ ытты семья қ ұ рып, Россия екінші отаны болып кетеді. Л.Эйлер Петербург университетінде математикадан, физикадан, астраномиядан, механикадан, физиологиядан сабақ береді. «Механика немесе аналитикалық жолмен баяндалғ ан қ озғ алыс туралы ғ ылым» атты 1736 жылы жазғ ан шығ армасы екі том болып шық ты. Эйлердің мақ алалары кө бінесе «Петербург академиясының комментарийлары» деген журналда басылып тұ рды. Шетелдіктердің математиктері Россия академиясымен санаса бастады. XVIII–ғ асырдың 40-жылдарында академияның жұ мысы нашарлай бастады. Ғ ылымдардың тиісті жалақ ысы уақ ытында тө ленбеді. Соң дық тан 1741 жылы 5 июнде король – II-Фридрихтің шақ ыруын қ абыл алып, Берлин академиясына кетеді. Кетерде Эйлер Россияның қ ұ рметті академигі болып жарияланды. Оғ ан бұ рын сің ірген ең бегі ү шін, ө мір бойы 200 сом жіберілетін болды.

Эйлер Берлинде тұ рғ ан жылдарында да Россиядан қ ол ү зген жоқ. Шығ армаларын Петербургқ а жіберіп тұ рды. 1741-1766 жылы оның 127 ең бегі Берлинде, 109 ең бегі Петербургта басылды. Қ ейін Ломоносов пен Эйлер дос болып кетті. Берлин академиясының президенті Леонард Эйлер болды.

Ол бірталай ірі шығ армалар жазды. Олардың ең бастылары «Шексіз аздар анализіне кіріспе» /2-том/, «Шексіз аздар анализі» /4-том/.1748 жылы оның екі томды «Шексіз аздар анализіне кіріспе» деген кітабы Лозаннада басылып шық ты. Онда шексіз қ атарлар, - қ атарлары қ ұ рылғ ан жә не мынадай қ атыс орын алғ ан.Кең істіктер мен қ исық тарды, олардың тең деуіне қ арай оң ай зерттелгені соншалық, «Шексіз аздар анализіне кіріспені» біз аналитикалық геометрияның алғ ашқ ы оқ улығ ы ретінде қ арастыруымызғ а болады.

Эйлердің ө те бай шығ армаларының бірі «Дифференциалдық есептеу» (1755) деп аталатын кітабы. Одан кейін 3-томдық «Интегралдық есептеу» деген кітабы 1768-1770 жылы Петербургте басылып шық ты.Бұ дан біз тек қ ана қ арапайым дифференциалдық жә не интегралдық есептеулерге ғ ана емес, дифференциалдық тең деулер теориясы, Тейлор теоремасы, Эйлердің қ осындылау формуласы, Эйлер интегралдарымен кездесеміз. Эйлердің «Механика немесе аналитикалық жолмен баяндалғ ан қ озғ алыс туралы ғ ылымы» (1736) деген кітабында материалдық нү ктесінің ньютондық динамикасы аналитикалық тү рде анық талғ ан алғ ашқ ы кітаптардың бірі болып табылады. Бұ дан кейін «Қ атты денелердің қ озғ алыс теориясы» (1765) деген, қ атты дененің механикасы жазылғ ан ең бегі шық ты. Бұ л трактатта нү ктені айнала қ озғ алғ ан дененің тең деулері жазылғ ан кітабы шық ты. 1744 жылы «Максимум жә не минимум қ асиеттері болатын қ исық сызық тарды табу» ең бегі жарық қ а шық ты.Эйлер ең бектерінің қ ейбіреулері астрономия бағ ытында болды. Ол ә сіресе ү ш дене есебінде, негізгі бө лім болып табылады. Ол «Айдың қ озғ алыс теориясына» кө п кө ң іл бө лді. Оның «Планеталар мен кометалардың қ озғ алыс теориясы» (1774) деген ең бегі аспан жө нінде трактат болып табылады. Эйлердің гидравлика, кеме жасау жә не артиллерия туралы жазғ ан кітабы бар. Оның музыка мен философиядан жақ сы хабары болғ ан.Интегралдық есептеменің осы кү нгі окулық тарда негізінен алғ анда Эйлер ізімен жазылып келеді. Эйлер ө з қ адірін білетін, ғ ылымғ а шаң жуытпайтын, ешкімге жалпақ тамайтын. «Корольсіз да ө мір сү ре аламын» - дейтін. Ол – Россия академиясының қ ұ рметті мү шесі, Берлин академиясының президенті. Ол 1749 жылы Лондонның корольдық қ оғ амының, 1755 жылы Париж академиясының мү шесі болып сайланды. Басқ а ұ сақ академиялар да оны қ ұ рметтеген.Англиядан 300 фунт стерлинг, Франциядан 6000 ливр, Россиядан 2000 сом сыйлық тар, Швейцариядан, Италиядан, ү лкен алтын медальдар алғ ан.Эйлер ғ ылымның ү лкен ең беккері болатын. Ол бір кү нін бос ө ткізбейтін. Қ ара басына елеулі кү тім де тілемейтін. Шаршағ анда скрипка тартатын. Тынымсыз ең бек ғ алымның денсаулығ ын бұ збай қ оймады. Ол 1767 жылы екінші кө зінен айрылып, мү лде соқ ыр болып қ алды. Кітаптарын ө зі ауызша айта отырып, хатшыларына жаздыратын болды. Соң ғ ы мү лде соқ ыр болып қ алғ ан 16 жылында Эйлер Петербургта ғ ана 120 ең бек жариялады. Олардың ішінде «Жалпы арифметика» (2том), «Диоптрика» (3том), «Ай қ озғ алысының жаң а теориясы», француз тілінен варианты т.б. бар Берлинде жазылғ ан «Интегралдық есептеу» (3том) де осы кезде басылды. 1744 жылы 23 майда Петербургте ү лкен ө рт шығ ып, Эйлердің ү йі мен кітапханасы да кү йіп кетті. Граф Орлов пен оның кө мекшілері соқ ыр ғ алымды тү нде аман сақ тап қ алды. Россия ү кіметі 6000 сом қ аражат беріп, жаң а ү й салып береді.1771 жылы 15 сентябрьде кө з дә рігері Венцель операция жасап, Эйлердің кө зін кө ретін етті. Бірақ кү тінбей, кө п оқ ып, жаза бергендіктен, бір айдан кейін тағ ы кө рмейтін болды. 1783 жылы Эйлер 7 қ ыркү йекте тү скі шай ішіп, 1 сағ ат дем алғ ан, содан кейін бір немересін алдына алып, ойланып отырғ ан. Солай отырғ анда ол «Ө ліп барам, ө ліп барам», - деген. Сө йткенде кенет ө ліп кеткен. Сү йегі ү ш кү ннен кейін Петербург іргесіндегі Смоленск бейітінде зор қ ұ рметпен жерленген. 1837 жылы зираты жө нделіп, басына ү лкен ескерткіш тас орнатылғ ан. Ескерткіш тас осы кү нге дейін сақ талғ ан. Петербург ғ ылым академиясы 1783 жылы 2 қ ыркү йекте Леонард Эйлердің қ айтыс болуына байланысты қ аралы жиналыс ө ткізген. Академия Эйлердің жарияланбағ ан ең бектерін бастыру туралы қ аулы қ абылдағ ан. Эйлердің шә кірттерінен 8 адам академик болды. Олар С.К. Кательников, С.Я. Румовский, Иоганн-Альберт Эйлер, В.Л. Крафт, А.И. Леккель, П.Б. Инахоцев, М.Е. Половин жә не Н.И. Фусс. Біздің елімізде Эйлердің есімі қ ұ рметпен аталады.

57.