Арғымаҡ ат юл башлар

Аҙ һ анлы миллә ттә рҙ е теленә н айырыу-яҙ ҙ ырыу сә йә сә те бик ентекле уйланылып, һ ү ҙ кө сө нө ң тә ьҫ ире, атай-ә сә йҙ ә рҙ ең кү ң ел нескә леге иҫ ә пкә алынып аҡ рынлап ҡ ына Аң ғ а һ алынғ ан. Иң хә йлә ле алым — балаларын туғ ан телдә уҡ ытыуҙ ан атай-ә сә йҙ ә рҙ ең ү ҙ ҙ ә ренең “баш тартыуы” тураһ ында уйҙ ырмалар таратыу. Сө нки “донъяғ а тыуғ ан һ ә р бала юғ ары уҡ ыу йортона инергә тейеш, ә унда рус телен белмә һ ә ң, инеп булмай. Рус телен яҡ шы белеү ө сө н мотлаҡ туғ ан телде оноторғ а кә рә к, сө нки ул артыҡ тел, ауылды сыҡ ҡ ансы ғ ына эшкинә, унан кә рә кмә й ҙ ә, юғ ары белемле булыу ө сө н тотҡ арлыҡ яһ ай”. Ошондай фекер һ алына атай-ә сә й зиһ ененә. Ундай фекергә мө киббә н ышанғ ан атай-ә сә йҙ ә р бер нә мә не аң ламай – туғ ан телдә н яҙ ҙ ырыу – кү ң ел нурынан, кү ң елгә ял биреү, эске донъяны сә лә мә тлә ндереү сараһ ы булғ ан туғ ан моң дан да айырыу ул.

Беҙ быуын-быуындан ҡ андан ҡ анғ а кү сә килгә н тә биғ и һ ә лә тебеҙ ҙ е лә ү ҙ туғ ан телебеҙ аша асырғ а, ү ҫ терергә, бойомғ а ашырырғ а — ябай ғ ына итеп сағ ыштырып ә йткә ндә, йоҙ аҡ ты ү ҙ асҡ ысы менә н асырғ а тейешбеҙ. Туғ ан телдә н яҙ ыуҙ ың бала аң ына кире тә ьҫ ир яһ ауын тә биғ ә т иҫ тә тотҡ ан һ ә м кешегә сиклә ү һ еҙ телдә р ө йрә неү һ ә лә те биргә н. Кеше ү ҙ йә шә йеше ө сө н нисә тел кә рә к, барыһ ын да ө йрә нһ ен. Тик туғ ан теленә н яҙ маһ ын, балаларын да был ү ҙ ен-ү ҙ е дауалау мө мкинлегенә н мә хрү м итмә һ ен. Кешелек донъяһ ы йә шә йешендә туғ ан телдең ә һ ә миә те баһ алап бө ткө һ ө ҙ. Тә биғ ә т биргә н иҫ китмә ле мө ғ жизә ул – туғ ан тел. Туғ ан тел – ул тойғ о теле, моң теле. Беҙ туғ ан телдә һ ө йлә шеп туғ анлыҡ тойғ оһ он яҡ ынайтабыҙ, туғ ан телдә йырлап шатлыҡ ишә йтә беҙ, ҡ айғ ы тарҡ атабыҙ, кү ң ел сафландырабыҙ. Ә кү ң ел сә лә мә тлегенең физик сә лә мә тлеккә тә ьҫ ире иҫ китмә ле. Быны медик-ғ алимдар кү птә н иҫ бат иткә н.

Ә ммә совет идеологтары телдең ә һ ә миә тен шул тиклем тарайтты, ә йтерһ ең, тел - фә ҡ ә т аралашыу сараһ ы ғ ына. Ә лбиттә, тел – аралашыу сараһ ы ла. Ә ммә был уның анатомик функцияһ ы, ҡ улланылышы. Танау – тын алыу, кү ҙ – кү реү сараһ ы тигә н һ ымаҡ тө шө нсә. Тел бындай ғ ына функция ү тә й икә н, бө тә донъя халҡ ын бер генә аралашыу теленә кү сереп тә була. Лә кин ул саҡ та инде һ ә р миллә ттең рухи донъяһ ының асҡ ысы булып торғ ан туғ ан теле булмаһ а, ул юҡ ҡ а сыҡ ты тигә н һ ү ҙ. Ү ҙ рухи донъяһ ы булмағ ан миллә т ҡ ол хисабында ҡ ала. Ү ҙ телендә ү ҙ мә ҙ ә ни, сә нғ ә т, ә ҙ ә би ҡ аҙ аныштарынан кү ң ел ялы ала алмағ ан кеше башҡ а миллә ттә рҙ ең рухи ҡ аҙ анышынан ял алып маташырғ а мә жбү р була. Был иһ ә асыҡ ҡ анда тоҙ һ оҙ аш ашау менә н бер. Һ ө ҙ ө мтә лә кешенең йә шә ү маҡ саты фә ҡ ә т матди байлыҡ туплауғ а ғ ына ҡ айтып ҡ ала. Ундайҙ ар менә н идара итеү кү пкә ең ел, сө нки улар ү ҙ ҙ ә ренең рухи ихтыяжын ҡ ә нә ғ ә тлә ндереү ө сө н бер ни ҙ ә талап итмә й, уларҙ ы кү берә к аҡ са йә ки маҡ тау ҡ ағ ыҙ ы менә н дә алдаштырырғ а мө мкин. Шуның ө сө н дә аҙ һ анлы миллә ттә рҙ е туғ ан телһ еҙ, рухи донъяһ ыҙ ҡ алдырыу сә йә сә тен ү ткә реү юлдары уйлап табылғ ан да инде. Ҡ атнаш ғ аилә лә р маҡ тала, уларҙ ан тыуғ ан балалар вундеркинд була, тигә н уйҙ ырмалар таратыла... (Ҡ атнаш миллә тле ғ аилә нә н тыуғ ан балалар вундеркинд булып, фә н ө лкә һ ендә бө йө к асыштар яһ ауғ а һ ә лә тле булһ а, Япония ә ллә ҡ асан артта ҡ алып, Волга буйындағ ы республикалар, бигерә к тә ҡ атнаш ғ аилә лә р ҡ ороу яғ ынан иң юғ ары кү рһ ә ткестә ргә ө лгә шкә н башҡ орттар, алда барыр ине). Бө йө к комсомол тө ҙ ө лө штә ре, сиҙ ә м ер ү ҙ лә штереү, ауыл ерҙ ә рендә совхоздар ойоштороп, ситтә н башҡ а миллә т кешелә ренә н белгестә р саҡ ырып, мә ктә птә рҙ е рус теллегә ә йлә ндереү, мә ктә птә рҙ ә музыка дә рестә рен фә ҡ ә т рус программаһ ы буйынса ғ ына алып барыу, туғ ан республикаң дың, туғ ан халҡ ың дың тарихын ө йрә нмә ү, ө йҙ ә ғ аилә теле итеп рус теленә ө ҫ тө нлө к биреү ҙ е талап итеү һ ә м башҡ а юлдар менә н ө лгә штелә р был “юғ ары” кү рһ ә ткескә...

Рә сә й халыҡ тарын рус теллегә (ошо урында бер терминғ а аң латыу бирергә кә рә к: руслаштырыу тип ә йтеү һ ис кенә лә дө рө ҫ тү гел, сө нки бер миллә тте икенсе миллә ткә бер ваҡ ытта ла ә йлә ндереп булмай, телен генә ү ҙ гә ртергә мө мкин, ә миллә т булмышы шул кө йө ҡ ала) ә йлә ндереп маташыуҙ ан рус халҡ ына отош булдымы? Юҡ. Ул, ҡ уйы һ ө ткә һ ыу ҡ ушып кү бә йткә н кеү ек, һ ан яғ ынан артһ а ла, сифатын юғ алта барҙ ы. Совет власы йылдарында донъяның алтын фондына мә ҙ ә ниә т ө лкә һ ендә лә, сә нғ ә ттә лә, ә ҙ ә биә ттә лә классик ә ҫ ә рҙ ә р бармаҡ менә н генә һ анарлыҡ ө ҫ тә лде. Рус телле башҡ а миллә т кешелә ре рус халҡ ы сә нғ ә тенә н, ҡ аҙ аныштарынан файҙ алана ғ ына ала, нигеҙ ҙ ә, ниҙ ер ө ҫ тә й алмай. Ошо хә ҡ иҡ ә тте аң латыусыларҙ ы миллә тселектә ғ ә йеплә нелә р. Даими пропаганда ү ҙ енекен итте, һ ә м ә леге кө нгә тиклем туғ ан телен инҡ ар итеү селә р, балалары менә н фә ҡ ә т рус телендә генә һ ө йлә шеү се юғ ары белемле, ә ммә миллә тен инҡ ар итеү се белгестә р арта бара. Шуныһ ы ифрат ҙ ур ү кенес тыуҙ ыра - улар ү ҙ арттарынан башҡ орт миллә тле нә ҫ ел ҡ алдыра алмай.

Тә биғ ә т тө рлө -тө рлө ағ астар, ү ҫ емлектә р, ҡ оштар, хатта бө жә ктә р һ ә м башҡ а емештә рен бар итеп, һ ә р береһ енә ү ҙ енсә лек һ ә м тә ғ ә йенлә неш бү лгә н икә н – уның артабан да буталмай йә шә ү е хаҡ ында хә стә рлек кү ргә н.

Миллә т булмышы – тә биғ и ҡ анун. Кешелек донъяһ ы кү пме йә шә й, шул тиклем ү к ү ҙ енең традициялары, ү ҙ енсә лектә ре менә н миллә ттә р ҙ ә йә шә йә сә к һ ә м ү ҙ гә ргә н хә лдә фә ҡ ә т ү ҙ булмышы нигеҙ ендә генә ү ҙ гә реш кисерә сә к һ ә м камиллашасаҡ. Ү ҙ булмышынан ситлә шкә н халыҡ миллә т булараҡ ер йө ҙ ө нә н юғ аласаҡ, айырым вә килдә ре рухи яҡ тан тарҡ аласаҡ.

Бө гө нгө кө ндә беҙ һ ә р уң айы килгә н осраҡ та туғ ан телебеҙ ҙ ең мә ртә бә һ ен кү тә рмә һ ә к, уның ҡ улланылыш даирә һ ен киң ә йтмә һ ә к, “беҙ ҙ ең балаларыбыҙ ғ а ла, туғ ан тел ул ауылды сыҡ ҡ ансы ғ ына кә рә к” тигә н фекер һ ең ә сә к. Беҙ былай ҙ а туғ ан тел ҡ улланылышын мә ктә птә башҡ орт теле дә ресе һ ә м ө йҙ ә кухняла һ ө йлә шеү теле кимә ленә тиклем тарайтып килә беҙ. Туғ ан телгә дә ү лә т статусы тип янып йө рө гә н ә һ елдә ребеҙ ҙ ең байтағ ы ү ҙ ҙ ә ре ү к ө йҙ ә рендә балалары, ейә ндә ре менә н рус телендә һ ө йлә шә. Статус уларҙ ың аң кимә лен кү тә рмә не. Халҡ ыбыҙ ҙ ың ү ткә нен ғ орурланып иҫ кә алғ анда, тағ ы бер мө һ им сифатҡ а иғ тибар итергә кә рә к: беҙ ҙ ең атай-олатайҙ ар телебеҙ гә дә ү лә т статусы биреү ҙ е кө тө п тормағ андар, улар һ ә р береһ е ү ҙ кү ң елендә туғ ан теленә статус биргә н һ ә м килә сә к быуынғ а бына тигә н тел ҡ алдырғ ан.

Миллә тте белемле, һ ә лә тле кешелә р кү тә рә, ә аң лы кешелә р һ аҡ лай. Ә аң кимә ле иһ ә белем кимә ле менә н тап килмә й. Аң кимә ле лә, белем кимә ле лә юғ ары шә хестә ре булғ ан ишле миллә т алғ а бара, ү ҫ ә.

Һ ә р кешенең ү ҙ енсә генә холҡ о булғ ан кеү ек, һ ә р халыҡ тың да милли холҡ о була. Милли холоҡ уның тарихына, йә шә гә н тө бә генә, тормош рә ү ешенә бә йлә нгә н. Тормош рә ү еше уның ашағ ан ризығ ына, кө нкү решенә, кейгә н кейеменә, моң она йоғ онто яһ ай һ ә м ү ҙ енсә лекле бер ҡ ылыҡ -фиғ ел, эске донъя - традиция барлыҡ ҡ а килтерә һ ә м бер ү к традиция нигеҙ ендә халыҡ миллә т булып туплана. Ошолай итеп, тарихи нигеҙ ҙ ә барлыҡ ҡ а килгә н һ ә м быуындан быуынғ а кү сә килгә н ү ҙ енсә лекле традиция мө хитендә тә рбиә лә нгә н кеше икенсе мө хиткә элә кһ ә, уның психикаһ ына кире йоғ онто яһ ала. Был хаҡ та 1995 йылда Мә скә ү ҡ алаһ ында бө тө н донъя медик ғ алимдарының конференцияһ ында ҙ ур һ ө йлә шеү була. Милли мө хиттең, туғ ан моң доң ә һ ә миә те тураһ ында байтаҡ файҙ алы сығ ыштар, тә ҡ димдә р ә йтелә унда, ә ммә конференцияла ә йтелгә н ҡ иммә тле тә ҡ димдә р иғ тибарһ ыҙ ҡ ала. Ә бит бө тө н донъяғ а исемдә ре билдә ле абруйлы ғ алимдар сығ ыш яһ ай унда. Бер уң айҙ ан конференциянан ҡ айһ ы бер сығ ыштарҙ ы ла тә ҡ дим итә йем.

Сығ ыштар ошо уҡ йылдың егерме туғ ыҙ ынсы мартында “Медицинская газета”ла “Йә мғ иә ткә диагноз” тигә н исем аҫ тында баҫ ылып сыҡ ты.

“Хә бә р ителеү енсә, Мә скә ү ҡ алаһ ында “Психик сә лә мә тлектең мә ҙ ә ни һ ә м психик проблемалары” тип аталғ ан Халыҡ -ара конференция булып ү тте. Унда Россияның утыҙ биш регионынан психиатрҙ ар ҡ атнашты һ ә м донъяның һ игеҙ иленә н кү ренекле белгестә р сығ ыш яһ аны.

Профессор Т. Дмитриева. Мә скә ү. Беҙ ҙ ең һ ө йлә шеү ҙ ең тө п темаһ ы – кешелә рҙ ең психик сә лә мә тлеге менә н уларҙ ың миллә те, мә ҙ ә ниә те, дине һ ә м йә мғ иә ттә ге социаль-иҡ тисади шарттар менә н ү ҙ -ара бә йлә неше. Кеше – биосоциаль йә н эйә һ е, тимә к, һ ә р этносты ө йрә нгә н саҡ та, уның биологик, генетик, биохимик, нейрофизиологик һ ә м башҡ а ү ҙ енсә лектә рен иҫ ә пкә алырғ а кә рә к. Был факторҙ ар айырым шә хестең дә, шулай уҡ тотош миллә ттең дә психик сә лә мә тлегенә һ иҙ елерлек йоғ онто яһ ай.

Этник һ ә м социаль-мә ҙ ә ни аспекттарҙ ың совет психиатрҙ ары иғ тибарынан ситтә ҡ алыуы осраҡ лы хә л тү гел. Идеологизация шарттарында социаль, культураль, этник факторҙ арҙ ың психик сә лә мә тлеккә йоғ онтоһ он объектив ө йрә неү мө мкин тү гел ине.

Профессор Г. Колотилин. Хабаровск. Алыҫ Кө нсығ ыш аборигендарының - нанайҙ арҙ ың, ульча, удэгей, эвенкыларҙ ың – психик патологияһ ын ө йрә неү шуны асыҡ ланы – ситкә тайпылыштарҙ ың уртаҡ сә бә птә ре лә кү п. Ү ҙ миллә тенең йолалары, мифтары, риү ә йә ттә ре аша формалашҡ ан шә хестә рҙ ең этник-психологик ү ҙ енсә лектә рен белмә ү һ ә м иҫ ә пкә алмау арҡ аһ ында ауырыуҙ ың психик торошон яң ылыш баһ алау ихтималлығ ы бар. Тағ ы шул билдә лә нде, ү ҙ этносынан айырылыу һ ә м бө тө нлә й ят мә ҙ ә ни мө хиткә барып элә геү арҡ аһ ында аборигендар психик тайпылыштарғ а дусар була.

РАМН академигы В. Семке. Томск. Шуны ө ҫ тә п китке килә, аҙ һ анлы этник тө ркө м вә килдә ренең психик тайпылыштарына ү ҙ этносынан айырылыу ғ ына тү гел, ә уларғ а ят булғ ан мә ҙ ә ни традицияларҙ ы кө слә п индереү ҙ ә ныҡ йоғ онто яһ ай. Себерҙ ең тө ньяғ ында йә шә ү се ерле халыҡ миҫ алында шуғ а инандыҡ, тө ньяҡ ты сә нә ғ ә т ү ҙ лә штереү, ерле халыҡ ҡ а ят булғ ан хеҙ мә т индереү, ү ҙ ҙ ә ренең ө йрә нгә н кә себе менә н шө ғ ө ллә неү мө мкинлегенә н мә хрү м итеү уларҙ ың психикаһ ына кире йоғ онто яһ ай.

Профессор В. Бекер. Швейцария. Беҙ ҙ ә, традиция буйынса, ү ҙ ваҡ ытында белем ала алмағ ан бик кү п эмигранттар эшлә й. Улар ү ҙ енсә лекле мә ҙ ә ни һ ә м социаль шарттар булғ ан ерҙ ә рҙ ә н килә. Беҙ ҙ ең шарттарғ а элә ккә с, психологик яҡ тан бик кү п ҡ атмарлыҡ кисерә лә р, был иһ ә психозғ а, депрессияғ а, алкоголизм һ ә м суицидтарғ а килтерә.

Э. Сорель. АҠ Ш. Этник һ ә м мә ҙ ә ни факторҙ арҙ ы ө йрә неү психиатрияла ғ ына тү гел, психологияла ла, социологияла ла, антропологияла ла, этнографияла ла, философияла ла тә рә н белемгә эйә булыуҙ ы талап итә. Ниһ айә т, билдә ле бер этик һ ә м деонтологик һ аҡ ҡ араш кә рә к. Туҡ тауһ ыҙ халыҡ -ара һ ә м дини конфликттарҙ ың булып тороуы был мә сьә лә нең мө һ имлеген кү рһ ә тә. Мин шовинизм һ ә м расизм кү ренештә рен психиатрияны ө йрә неү гә генә ҡ айтарып ҡ алдырмайым, ә ммә миллә ттең психик сә лә мә тлеге ниндә йҙ ер кимә лдә уларғ а ың ғ ай йә ки кире йоғ онто яһ айҙ ыр. Беҙ ҙ ең илебеҙ ҙ ә айырыуса йә штә р араһ ында агрессивлыҡ арта. Ҡ ара тә нлелә р һ ә м аҙ һ анлы халыҡ тар араһ ында енә йә тселек кө слө. Телевидение тапшырыуҙ ары балалар араһ ындағ ы агрессивлыҡ ты ҡ ырҡ а арттыра. Балалар ө сө н тапшырыуҙ арҙ а бер сә ғ ә т эсендә генә лә биштә н алып ун бишкә тиклем кө с ҡ улланыу акты кү рһ ә телә. Был иһ ә баланың психик ү ҫ ешенә кире йоғ онто яһ ай, агрессивлыҡ ты арттыра. Шуныһ ы ү кенесле, Рә сә й ҙ ә беҙ ҙ ең кү ң елһ еҙ тә жрибә беҙ ҙ е ҡ абатлай башланы.

Профессор В. Положий. Рә сә й. Дингә кире ҡ айтыуҙ ы хупларғ а кә рә к. Был – психологик, саноген фактор, ул миллә ттең психик сә лә мә тлегенә ың ғ ай йоғ онто яһ аясаҡ. Ә ммә кешенең Алла васыяты менә н йә шә ү е бик һ иҙ елмә й, ул ү ҙ ен хә ү ефтә н яҡ лар саҡ та ғ ына Аллағ а мө рә жә ғ ә т итә.

Профессор М. Кабанов. С.-Петербург. Беҙ миллә ттең психик сә лә мә тлеге хаҡ ына социаль факторҙ ың да, сә йә си факторҙ ың да, иҡ тисади факторҙ ың да, этник факторҙ ың да һ ә м башҡ аларҙ ың йоғ онтоһ он психик кимә лдә ө йрә нергә, был проблемағ а киң ерә к ҡ арарғ а тейешбеҙ.

Т. Дмитриева. Кү п кенә цивилизациялы илдә рҙ ә сә йә си ә һ елдә р – ҡ ала мэрынан башлап президенттарғ а тиклем ү ҙ кә ң ә шселә ре араһ ында психологтар һ ә м психиатрҙ ар тота. Беҙ ҙ ең илебеҙ ул хаҡ та уйлап та бирмә й. Ә бит Рә сә й ғ алимдарының этнопсихиатрия ө лкә һ ендә бик ҡ ыҙ ыҡ лы һ ә м фә һ емле тикшеренеү ҙ ә ре етерлек кимә лдә тупланғ ан.

Кү ренекле психиатрҙ арҙ ың ошо фекерҙ ә рен уҡ ып ҡ ына ла һ ә р кеше ү ҙ е һ ығ ымта яһ ай ала.

Тә биғ ә т кешене ү ҙ яҙ мышын ү ҙ е хә л итерлек Аҡ ыл менә н яратҡ ан. Кеше ү ҙ тә рбиә менә н шө ғ ө ллә нә һ ә м ҡ анындағ ы холоҡ -фиғ елен ү ҙ гә ртә ала. Уның ө сө н маҡ сат, йү нә леш билдә лә й белеү кә рә к. Дө рө ҫ маҡ сат, йә шә ү йү нә леше билдә лә ү ө сө н: ИҢ МӨ Һ ИМЕ — Ү Ҙ ТАМЫРЫҢ ДАН АЙЫРЫЛМАУ. Тә рбиә эше ү ҙ тамырың нигеҙ ендә барырғ а тейеш. Сө нки тө п маҡ сатың тамырың тоташҡ ан халыҡ маҡ саты менә н тап килгә ндә генә һ ин ү ҙ ең де юғ алтмайһ ың. Йә шә йештә ү ҙ ең де юғ алтмауҙ ан да ҙ ур ҡ аҙ аныш юҡ.

Р беребеҙ ү ҙ аҡ ылыбыҙ ҙ ы ү ҙ ебеҙ тотһ аҡ, миллә ттең килә сә ген башҡ аларҙ ың балаларында тү гел, ү ҙ ғ аилә беҙ ҙ ә ге балаларыбыҙ ҙ а кү рһ ә к, миллә тебеҙ ҙ е ү ҙ ебеҙ дауам итһ ә к, балаларыбыҙ ҙ ың килә сә ге ө сө н матди байлыҡ тың да, рухи байлыҡ тың да берҙ ә й кә рә клеген аң лаһ аҡ, халҡ ыбыҙ васыятындағ ыса, АРҒ ЫМАҠ -тың (Аң, Рух, Ғ ә м, Ырыҫ, Аҡ ыл, Моң, Ҡ от) ялына тотоноп ҡ алыр инек. Ә ялынан элә ктерелгә н атты ысҡ ындырмау сараһ ын кү рә белә ул БАШҠ ОРТ.

РУХ

“Кеше кү ң еле сә скә нә н наҙ лы, таштан ҡ аты” тигә н ә йтеме бар халыҡ тың. Был, ә лбиттә, рух ныҡ лығ ы тураһ ында. Рух ныҡ лығ ы ҡ андан да кү сә, тә рбиә нә н дә килә, тирә -яҡ мө хиттең тә ьҫ ире лә ҙ ур.

Рухи ныҡ лыҡ тә рбиә менә н бирелә торғ ан сифат һ ә м уны мотлаҡ тә рбиә лә ргә кә рә к. Сө нки ул башҡ орт ҡ анында булғ ан һ ә м ә ле ойоғ ан хә лдә, тиерлек. Рухи ныҡ лыҡ тә рбиә лә р ө сө н тө п ө с шарт — ө с таяныс кә рә к: маҡ сат, ү ҙ кө сө ң ә ышаныс һ ә м ихтыяр кө сө йә ки ныҡ ышмалылыҡ.

Һ ә р кеше – ү ҙ е бер донъя. Һ ә р кеше ү ҙ енсә хаҡ лы. Шуғ а ҡ алыпҡ а һ алынғ ан кә ң ә штә р булмай. Кә ң ә ш — грамматик ҡ ағ иҙ ә тү гел. Коммунистар партияһ ы хакимлығ ы аҫ тында бер тө рлө генә иман менә н, тә рбиә ҡ анундарын грамматик ҡ ағ иҙ ә кеү ек ҡ алыпҡ а һ алып, анттар ятлатып, вә ғ ә ҙ ә лә р бирҙ ертеп, етмеш йылдан ашыу йә шә теп маташыу булды, һ ә м бер кө н килеп барыһ ы ла селпә рә мә килде. Селпә рә мә килде, сө нки кешенең, миллә ттең тә биғ и булмышы иҫ ә пкә алынмағ айны һ ә м бө тө нө һ ө лә тышҡ ы ялтырауыҡ ҡ а ҡ оролғ айны.

Кеше кү ң еле ҡ ағ иҙ ә менә н йә шә мә й. Халыҡ та аҡ ылды кинә йә менә н биреү ысулы бар. Ә киә ттә р, ҡ обайырҙ ар, риү ә йә ттә р, лаҡ аптар, мә ҡ ә лдә р, ә йтемдә р, хатта таҡ маҡ тар аша кешене уйланырғ а мә жбү р итеү алымы ул. Ә ҙ ә би ә ҫ ә рҙ ә р ҙ ә ошондай уҡ маҡ сатты иң енә һ алғ ан. Кеше уҡ ый, тың лай. Ү ҙ енә тейешлеһ ен зиһ ененә һ ең дерә һ ә м ү ҙ тә рбиә менә н шө ғ ө ллә нә башлай. Билдә ле, һ ә р кеше ү ҙ халҡ ының ижадын, ижадында тупланғ ан рухи байлыҡ ты, тә рбиә ҡ анундарын туғ ан тел аша ҡ абул итә. Туғ ан теленә н яҙ ғ ан кеше халҡ ының иҫ китмә ле байлығ ынан мә хрү м ҡ ала. Шуның ө сө н дә ү ҙ туғ ан телен, халҡ ы традицияларын белмә гә н кешенә н дә наҙ аныраҡ, ү ҙ халҡ ына юғ арынан ҡ арап тү бә нһ етеп маташҡ ан кешенә н дә дорфараҡ кеше булмай. Туғ ан телдә н яҙ ыу – ул тә биғ ә т ҡ анундарына ҡ аршы килгә н кү ренеш. Ҡ абатлап ә йтергә кә рә к, тә биғ ә т тап ошондай тайпылышҡ а юл ҡ уймаҫ ө сө н кеше мейеһ енә иҫ китмә ле һ ә лә т биргә н. Кеше зиһ ене тиҫ тә лә рсә телдә рҙ е ө йрә неү, биш-алты телдә иркен һ ө йлә шә алыу һ ә лә тенә эйә. Бындай һ ә лә ттең туғ ан телде ҡ урсалау ө сө н бар иткә нлеге ап-асыҡ.

Һ ә р кеше тө п ө с бурысты тойоп йә шә ргә тейеш:

- тә биғ ә т алдында: атай-олатайҙ арҙ ан ҡ алғ ан тә биғ ә т байлығ ын һ аҡ лау, ишә йтеү!

- кешелек донъяһ ы алдында: ү ҙ ең дә н һ уң тағ ы ла аҡ ыллыраҡ, белемлерә к, сә лә мә терә к, камилыраҡ нә ҫ ел ҡ алдырыу!

- миллә тең алдында: быуындан-быуынғ а, быуаттан-быуатҡ а кү сә килгә н традицияларҙ ы һ аҡ лау һ ә м ү ҙ балаларында дауам итеү. Милли традицияны һ аҡ лау иң элек балаң а ҡ ушҡ ан исемдә сағ ыла. Исем – милли ғ орурлыҡ билдә һ е. Ү ҙ миллә тен яратҡ ан кеше ү ҙ миллә тенең исемдә рен дә, ярата.

Балаң дың исеме – кү ң елең дә ге рухың сағ ылышы. Исем бала яҙ мышында ҙ ур роль уйнай. Милли рух ҡ аҡ шауы мә ғ ә нә һ еҙ исемдә н башлана. Рух менә н бергә кешенең эске азатлыҡ тойғ оһ о ҡ аҡ шай башлай. Эске рух ҡ аҡ шау ул кү ҙ гә ташланып тора. Кеше кемгә лер яраҡ лашырғ а, ярамһ аҡ ланырғ а тырыша башлай. Был иһ ә – ү ҙ ең де юғ алтыуғ а, тимә к, рухи ҡ оллоҡ ҡ а табан яһ алғ ан тә ү ге аҙ ым.

Эске азатлыҡ тың юғ алыуы ү ҙ ең де юғ алтыуҙ ан, тимә к, туғ ан телдә н яҙ ыуҙ ан, сит-ят исем йө рө тө ү ҙ ә н, “беҙ ” тип һ ө йлә р халҡ ың дан алыҫ лашыуҙ ан башлана. Аҡ ыллы кеше бер ваҡ ытта ла ошо азатлығ ын юғ алтмай һ ә м балаһ ының яҙ мышында ла был шарттарҙ ың тос ә һ ә миә ткә эйә булырын аң лай. Был тойғ оларҙ ы бер кем дә тартып ала алмай. Хатта ҡ олдарҙ ың да эске азатлығ ына баш була алмағ андар. Эске азатлығ ын юғ алтҡ ан кеше — ярымкеше. Эске азатлығ ы булмағ ан кеше башҡ аларҙ ы тү гел, ү ҙ ен дә яҡ лай алмай. Кү ң ел донъяһ ы камил булмағ андарҙ ың кү беһ е бө гө нгө кө нгә яраҡ лаша алмай, йә матди байлығ ына ғ ына табынып йә шә й башлай, йә ү ткә ндә рен идеаллаштыра.

Рухһ ыҙ лыҡ айырым кешелә рҙ е генә тү гел, тотош илдә рҙ е лә ҡ аҡ шата. Этнопедагогика нигеҙ ендә тә рбиә лә нмә гә н, тә рбиә традициялары булмағ ан, тө рлө миллә ттә р тупланып йә шә гә н илдә рҙ ә, ә йтә йек, Америка Ҡ ушма Штаттарында кү пселек психолог-ғ алимдар рухи тә рбиә хаҡ ында тү гел, ә аҡ са табыуҙ ың тө рлө юлдарын ө йрә теп, кү п тиражлы китаптар, ә сбаптар нә шер итә. Бө гө нгө кө ндә бындай илдә рҙ ә тулыһ ынса рухи емерелеү, ҡ аҡ шау, юҡ ҡ а сығ ыу башланды. Ҙ ур ҡ алаларҙ ағ ы кө сө ргә нешле тормош һ аулыҡ ҡ а ныҡ тә ьҫ ир итә, инфаркт, инсульт кеү ек сирҙ ә р йышая. Ә ммә, шуныһ ы ҡ ыҙ ыҡ, медик-ғ алимдарҙ ың кү ҙ ә теү енсә, шул уҡ Америка Ҡ ушма Штаттарында ла япондар бындай сирҙ ә рҙ ә н ҡ отолоу юлын тапҡ ан. Был хә л ғ алимдарҙ ы уйғ а һ ала һ ә м улар Америкала ғ ү мер итеү се япондарҙ ың йә шә ү рә ү ешен тикшереп ҡ арай. Баҡ һ аң, башҡ а американдар менә н бер ү к шарттарҙ а эшлә гә н, аралашҡ ан япондар ү ҙ ө йҙ ә рендә ү ҙ ҙ ә ренсә йә шә й икә н. Ҡ айтыу менә н, кимоноларын кейеп алалар, япон музыкаһ ын ҡ уялар, япон аҙ ыҡ тары ашайҙ ар, туғ ан телдә рендә аралашалар. Был — уларҙ ың кү ң ел аҙ ығ ы, кү ң ел сә лә мә тлеген һ аҡ лаусы сара. Япондар ү ҙ ҙ ә ренең эске азатлығ ын сә лә мә тлектә рен һ аҡ лауғ а файҙ алана. Милли ү ҙ енсә легең де лә һ аҡ лап, заманғ а ла яраҡ лашып ү ҫ еү беҙ ҙ ең заманда ла зарур, был һ ә р башҡ орттоң ү ҙ е ө сө н дә, миллә т ө сө н дә мә ртә бә булыр һ ә м глобаллә шеү ҙ е миллә ткә янағ ан ҡ урҡ ыныс хә л итеп тү гел, ә ү ҙ ебеҙ ҙ е донъяғ а танытыу сараһ ы итеп файҙ аланырғ а мө мкинлек тип ҡ абул итергә кә рә к.

М

Демократик ү ҙ гә рештә рҙ ә н һ уң ҡ оролтай, ырыу, шә жә рә тигә н һ ү ҙ ҙ ә рҙ ең йыш ҡ абатланыуы һ ә м уларғ а бә йле йолаларыбыҙ ҙ ың ҡ айтыуы халҡ ыбыҙ йә шә йешенә байтаҡ ү ҙ гә реш индерҙ е, ә ммә ҡ айһ ы бер тө шө нсә лә р һ ә м атамалар онотола бара. Ә йтә йек, ғ ә м тигә н һ ү ҙ ҙ ең һ ирә к ҡ улланылыуы уның тө шө нсә һ енең юҡ ҡ а сығ а барыуына бә йле. Ғ ә мде ғ ә мһ еҙ лек алмаштыра башланы.

Ни ө сө н ғ ә м тө шө нсә һ ен ғ ә мһ еҙ лек ҡ ыҫ ырыҡ лай һ уң? Ни эшлә п кеше ү ҙ йә шә йеше ө сө н иң мө һ им шарт булғ ан Тә биғ ә ткә ҡ арата ла, Балаһ ының килә сә генә лә, Тә рбиә, Белем алыу һ ә м ү ҙ тә рбиә гә лә, хатта ү ҙ енең Һ аулығ ына ҡ арата ла ғ ә мһ еҙ була бара? Балаһ ы йә шә йә сә к заман хаҡ ында бө тө нлә й уйламаусылар, кө н хә стә рлеге менә н генә йә шә ү селә р артҡ андан-арта. Эсә р һ ыуҙ ар бысрана, тирә -яҡ мө хит тө ҫ һ ө ҙ лә нә, ер аҫ ты байлығ ы кә рә к-кә рә кмә гә нгә тә лә флә нә, уң дырышлы ҡ ара тупраҡ ҡ атламы йоҡ ара, кү ң елдә ргә наҙ бө ркө р сә скә лә р, һ айрар ҡ оштар кә мей... Һ ө ҙ ө мтә лә илебеҙ ҙ ә тыуымғ а ҡ арағ анда ү лем арта бара. Ни ө сө н? Был һ орауғ а яуап бармы? Бар, ә лбиттә. Яуапһ ыҙ ҡ алғ ан һ орау булмай. Уның ғ иллә һ е ғ ә м менә н ғ ә мһ еҙ леккә килеп тоташа. Ә ғ ә м менә н ғ ә мһ еҙ лек яратыу тойғ оһ она бә йле. Был егет менә н ҡ ыҙ йә ки ир менә н ҡ атын мө нә сә бә тенә генә ҡ ағ ылмай, ә иң элек ү ҙ ең де, унан тормошто, йә шә ү ҙ е, эшең де, халҡ ың ды, миллә тең де, килә сә гең де яратыу ул.