Аҡыллы тигән дөйөм төшөнсәне, нигеҙҙә, ете шарт билдәләй.

Аҡ ыллы кеше ү ҙ аҡ ылын ү ҙ е тоторғ а тырыша.

Аҡ ыллы кеше һ ә р ваҡ ыт алтын урталыҡ таба белә һ ә м дө рө ҫ һ ығ ымта яһ ай.

Аҡ ыллы кеше эске рухи азатлығ ын юғ алтмай. Ул хатаны ү ҙ енә н эҙ лә й һ ә м бер ҡ ылғ ан яң ылышлығ ын ҡ абатламаҫ ҡ а тырыша. Ә ммә ү ҙ хатаһ ы менә н даими рә ү ештә ү ҙ ен сыбыртҡ ыламай: кеше хатаһ ынан да, ү ҙ хатаһ ынан да фә һ ем ала.

Аҡ ыллы кеше ү ҙ ен бү тә ндә р урынына ҡ уйып фекер йө рө тә белә.

Аҡ ыллы кеше маҡ сат менә н йә шә й.

Аҡ ыллы кеше ү ҙ тә рбиә менә н шө ғ ө ллә нә, тө шө нкө лө ккә бирелмә й, башҡ а берә ү гә һ ылтанмай, яҙ мышҡ а зарланмай.

Аҡ ыллы менә н аҡ ылһ ыҙ ҙ ың айырмаһ ы шунда: аҡ ыллы кеше ү ҙ ендә тупланғ ан аҡ ылды ү ҙ е тоторғ а тырыша – ү ҙ тә рбиә менә н шө ғ ө ллә нә. Аҡ ылһ ыҙ ы, бар белгә н аҡ ылын кешелә ргә ө йрә теп, фә ҡ ә т ү ҙ ен аҡ ыллы кү рһ ә теү ө сө н генә файҙ алана.

Быны кө ндә лек тормошта, ү кенес, йыш ҡ ына осратырғ а мө мкин.

Ү ҙ ебеҙ гә ситтә н кү ҙ һ алайыҡ.

…Тә биғ ә тте бысратыуҙ ың, хатта бә лә кә й генә быяла киҫ ә генең дә ҙ ур зыян килтереү ен белә беҙ – ә ммә ырғ ытабыҙ.

…Эсә р һ ыуҙ ың сикһ еҙ тү геллеген, запасының самалы булыуын, һ аҡ ларғ а кә рә клеген аң лайбыҙ. Ү ҙ ебеҙ ҙ ә н һ уң йә шә йә сә к балаларыбыҙ ҙ ы-ейә ндә ребеҙ ҙ е таҙ а һ ыуҙ ан мә хрү м итмә ҫ кә тейешлегебеҙ ҙ е белә беҙ. Ә ммә ҙ ур-ҙ ур предприятиеларҙ ың ҡ алдыҡ һ ыуҙ арын таҙ арттырмайынса ер аҫ ты бушлыҡ тарына ҡ ыуҙ ыртҡ ан вазифалы етә кселә рҙ ә н башлап, фатирҙ а, урамдарҙ а колонкаларҙ ан кө ндә р буйы һ ыу ағ ып тороуына битарафлыҡ кү рһ ә ткә н кешелә ргә тиклем белгә н аҡ ылыбыҙ ҙ ы тотмайбыҙ.

“Хә рә кә ттә – бә рә кә т” тигә н бик аҡ ыллы ә йтем бар халҡ ыбыҙ ҙ а. Ул беҙ гә быуаттарҙ ан-быуаттарғ а, быуындарҙ ан-быуындарғ а тапшырылып килеп еткә н. Сә лә мә тлектең нигеҙ е – хә рә кә ттә икә нлеген профессиональ медиктар ҙ а аҙ ым һ айын иҫ кә ртеп тора. Ә ммә бө тө н кеше лә был хә ҡ иҡ ә ткә ҡ олаҡ һ алмай. Ү ҙ сә лә мә тлегенә ҡ арата вайымһ ыҙ. Ялҡ аулығ ын ең ә алмай. Артыҡ хә рә кә т итергә йыбана, аҙ ғ ына йә йә ү атлауҙ ан да ҡ урҡ а.

…Ғ ү меребеҙ ҙ ең бер генә тапҡ ыр килгә нлеген, башҡ а бер ваҡ ытта ла был яҡ ты донъяғ а тыумаясағ ыбыҙ ҙ ы, самаһ ыҙ матди байлыҡ тың да, уҫ аллыҡ тың, кешегә ү с тотоуҙ ың, яһ иллыҡ тың, кө нсө ллө ктө ң ошо бер генә ҡ ә ҙ ерле ғ ү мерҙ е ҡ ыҫ ҡ артыуын белә беҙ. Ә ммә нә фсе тигә н тө шө нсә гә сик ҡ уйыу тураһ ында уйланмайбыҙ. Ә ле тегенеһ енә дә ғ ү ә итә беҙ, ә ле быныһ ына… Шул тиклем кү п кә рә кме кешегә!?

…Һ ә р кемдең ҡ абатланмаҫ Шә хес икә нлеге мә ғ лү м, бер-беребеҙ ҙ ең ү ҫ ешенә ҡ амасауламай йә шә ү ҙ ең бө тө нө бө ҙ ө сө н дә тик файҙ а ғ ына икә нлеген аң лайбыҙ, сө нки Тә биғ ә т һ ә р кешене ү ҙ тә ғ ә йенлә неше менә н бар иткә н. Шә хес тарафынан табылғ ан һ ә р асыштың, һ ә р яң ылыҡ тың Кешелек донъяһ ы ө сө н алғ а китеш, мө һ им аҙ ым икә нлеген аң лайбыҙ, ә ммә кө нсө ллө к ғ ә лә мә тен тыя алмай аҡ ылһ ыҙ лыҡ ҡ а юл ҡ уябыҙ. Ә йтерһ ең, донъя тар, ә йтерһ ең, һ инең алғ а китеү ең ә кемдер ҡ амасаулай.

Ә гә р һ ә р беребеҙ бү тә ндә рҙ ең уң ышына кө нлә шмә й, фә ҡ ә т ө лгө алып, ү ҙ аҡ ылыбыҙ ҙ ы, тә жрибә беҙ ҙ е ө ҫ тә п, башҡ аларғ а ярҙ ам итмә гә н сү рә ттә лә ҡ амасаулыҡ итмә й, тә биғ и һ ә лә тебеҙ ҙ е ү ҫ терергә тырышһ аҡ, кү пме асыштар яһ алыр, кү пме һ ә лә ттә р тә биғ ә ттә н бирелгә н аҡ ылдарын кешелек донъяһ ы ө сө н хеҙ мә т иттерә алыр ине.

Тупланғ ан аҡ ылын йө рә ге менә н тойғ ан кеше генә ү ҙ аҡ ылын ү ҙ е тоторғ а ынтыла. Аҡ ылдың беренсе билдә һ е был.

Икенсеһ е – эске рухи азатлығ ың ды юғ алтмау. Тиң дә р араһ ында тиң булып йә шә ү ө сө н иң кә рә кле был һ ыҙ атты һ аҡ ламаның мы – тыш яҡ тан ни тиклем генә ялтырама, ниндә й генә бейеклектә ргә ө лгә шмә – һ ин рухи ҡ ол. Башҡ аларғ а һ иҙ ҙ ермә ҫ кә тырышһ аң да, уны кү ң елең менә н тояһ ың, ү ҙ ең яфаланаһ ың, ү ҙ ең де юғ алтыу тойғ оһ о ғ ү мерең буйы йө рә гең де иҙ ә сә к. Кү птә р хатта йә шә ү ҙ ә н ваз кисә.

Рухи азатлыҡ ө сө н кү пме атай-олатайҙ арыбыҙ баш һ алғ ан. Тө птә нерә к уйлап ҡ араһ аң, баш кү тә реү се башҡ орттарҙ ың етә кселә ре матди яҡ тан етеш, мул йә шә гә н, мохтажлыҡ кисермә гә н кешелә р булғ ан. Улар фә ҡ ә т матди яҡ ты ғ ына уйлап йә шә һ ә, кө тө ү -кө тө ү малын һ аҡ лап, башҡ аларғ а ярамһ аҡ ланып тик ятырҙ ар ине. Ярамһ аҡ ланыу, ялағ айланыу кеү ек сифаттар эске азатлыҡ ты юғ алтыуҙ ан башлана. Ихтилалғ а кү тә релеү селә р бындай тормоштоң мә ғ ә нә һ ен тапмағ анғ а рухи азатлыҡ ҡ а ынтылғ ан.

Рухи азатлыҡ һ аҡ лауҙ ың тө п шарты – донъяла ү ҙ тә ғ ә йенлә нешең де билдә лә ү һ ә м шуны бойомғ а ашырыу. Кеше ү ҙ ен азат тойһ он ө сө н, тә биғ и һ ә лә тен, ерҙ ә ү ҙ тә ғ ә йенлә нешен табып, ү ҙ кө сө нә ышанып, ныҡ лы баҫ ып торорғ а тейеш. Шул саҡ та ул ү ҙ эшенең оҫ таһ ына ә йлә нә һ ә м яҡ ты донъяла йә шә ү енә н, һ ә р кө ндә н, башҡ арғ ан эшенә н, ғ аилә йылылығ ынан ҡ ә нә ғ ә тлек кисерә. Ү ҙ ен таба алмағ ан кеше генә ялағ айланыу, ярамһ аҡ ланыу юлына баҫ а, тинек. Ундайҙ арҙ ың ғ ү мере башҡ аларғ а хеҙ мә т итеү гә арнала. Хатта матди яҡ тан тулыһ ынса тә ьмин ителеп, башҡ алар алдында кү крә к һ уғ ып маҡ танып йө рө ү е лә рухи ҡ оллоғ он йә шереү, ү ҙ ен алдау ө сө н генә.

Етә ксе булыу ү ҙ е бер һ ә лә т. Ул да тә биғ ә ттә н һ алына. Тыумыштан бындай һ ә лә ткә эйә булғ ан кеше даими камиллаша, ү ҙ ө ҫ тө ндә ныҡ эшлә й. Бү тә ндә рҙ е кү ҙ ә тә, ү ҙ ен тө ҙ ә тә. Ил тормошонда яҡ ты эҙ ҡ алдыра. Ә етә кселеккә осраҡ лы ултырғ андар фә ҡ ә т ярамһ аҡ ланыу, ҡ улайлашыу яғ ын ҡ арай. Улар һ арыҡ янында – бү ре, бү ре янында һ арыҡ сү рә тенә инә. Таланттарғ а ҡ амасаулай, кө нлә шә, аяҡ сала. Бының менә н хатта ил, халыҡ ү ҫ ешенә ҙ ур зыян килтерә.

Аҡ ыл – туплана торғ ан тө шө нсә тинек. Тормошоң да икелә нгә н, аптыранғ ан саҡ тарың да, һ орауҙ арың а яуап табыу ө сө н, халыҡ аҡ ылына мө рә жә ғ ә т итергә кә рә к. Халыҡ ижадында ғ ә жә п бай аҡ ыл тупланғ ан. Тормоштағ ы бик кү п һ орауҙ арғ а унан яуап табып була. Мин бер ғ алимә ҡ атынғ а “Башҡ орт халыҡ мә ҡ ә лдә ре”н бү лә к иттем һ ә м ир менә н ҡ атын мө нә сә бә ттә ренә ҡ ағ ылғ ан бик кү п мә ҡ ә лдә р аҫ тына һ ыҙ ып ҡ уйҙ ым.

Рус мә ктә бен тамамлағ ан, халҡ ыбыҙ ижадына ә ллә ни иғ тибар бирмә гә н был ғ алимә ҡ атын, мә ҡ ә лдә рҙ е уҡ ып сыҡ ҡ ас:

– Иҫ китмә ле китап! Ҡ олас етмә ҫ лек байлыҡ. Был бит – аҡ ыл тупланмаһ ы. Мин дә кү п итеп алып ҡ уйып, дуҫ тарымдың тыуғ ан кө ндә ренә бү лә к итә йем ә ле, – тип уй-ниә тен уртаҡ лашты.

Гә р беҙ ҙ ең һ ә р беребеҙ хатаны иң элек ү ҙ енә н эҙ лә п, ү ҙ тә рбиә менә н шө ғ ө ллә неү гә баш борһ а, тормошта алтын урталыҡ табып ө йрә нһ ә, ү ҙ е ө сө н дә, халыҡ ө сө н дә ҙ ур мә ртә бә булыр һ ә м халыҡ сифат яғ ынан яҡ шыра барыр ине. Ул саҡ та башҡ орт халҡ ы аҡ ыл менә н хә л итә торғ ан боронғ о һ ыҙ атын ҡ айтарыр, заман талаптарын да лайыҡ лы ү ҙ лә штерер һ ә м йә шә йештең хә л иткес арауығ ын хә ү ефһ еҙ ү тер инек.

Бер нә мә гә инанғ анмын: бала кү ң еленә илем, халҡ ым, телем, килә сә гем тигә н тойғ о һ ә м яуаплылыҡ һ алынһ а, тормошта була торғ ан һ ә р тө рлө тайпылыштарҙ ан сығ ыу юлын таба аласаҡ. Сө нки был изге тө шө нсә лә р – оло маҡ сат, ихтыяр кө сө, рухи ныҡ лыҡ нигеҙ е, аҡ ыл туплау сығ анағ ы.

Ундай аҡ ылғ а туғ ан телһ еҙ юл табып булмай. Туғ ан тел – быуындарҙ ы быуындарғ а бә йлә п торор ҡ ө ҙ рә т, халыҡ тың кинә йә менә н ә йтеп ҡ алдырғ ан аҡ ылын аң лауғ а – тылсымлы асҡ ыс.

Телебеҙ ҙ ә ғ ә жә п һ ү ҙ ул ТУП. Туп, тупланыу. Ҡ оштар тубы. Йылы яҡ тан тыуғ ан яҡ тарына ҡ айтҡ ан ҡ оштар туп булып килеп тө шә лә һ ә р береһ е айырым-айырым оя ҡ ороп йә шә й башлай. Ә ммә балаларын осорғ а ө йрә ткә ндә, йылы яҡ тарғ а киткә ндә, тағ ы туплана. Улар ҙ а бер-береһ енә һ ыйына, мохтажлыҡ килеп сыҡ ҡ анда БЕҘ тип аталғ ан тубын таба. Балаһ ын туғ ан теленә н, моң онан, халҡ ынан мә хрү м иткә н атай-ә сә йҙ ә р уның килә сә ктә ошо тө шө нсә нә н айырылып ҡ алырын уйламаймы? Халҡ ыбыҙ мең ә р йыл дауамында кү сә килгә н тә рбиә ҡ анундарын етмеш йыл эсендә ге алдаҡ идеалогияғ а алмаштырҙ ы ла ҡ уйҙ ы. Беҙ баланы ер йө ҙ ө ндә кеше булып йә шә ү е, Урал батырыбыҙ ҙ ың, тимә к, халҡ ыбыҙ васыятынса, иң тө п тә ғ ә йенлә нешен – ерҙ ә яҡ шы ат – яҡ шы исем ҡ алдырыу тигә н һ ү ҙ ҙ ә рен онотоп, кем булһ а ла булһ ын, тик рус телен белһ ен дә юғ ары уҡ ыу йортон тамамлаһ ын, тип маҡ сат ҡ уя башланыҡ. Шуның ө сө н дә беҙ ҙ ең арала юғ ары белемле тә рбиә һ еҙ ҙ ә р һ аны артып китте, маҡ сатһ ыҙ йә шә ү се быуын ү ҫ еп сыҡ ты, ошо сә бә пле бө гө н тә рбиә проблемаһ ы йә ки дө рө ҫ ө рә ге, тә рбиә һ еҙ лек проблемаһ ы оло афә ткә ә йлә неп бара. Миллә ттә р ү ҙ ҙ ә ренең тә рбиә ҡ алыбынан ситлә ште, башҡ аныҡ ы тап килмә й. Һ ө ҙ ө мтә лә бала аптырауғ а ҡ ала.

Халыҡ тигә н тө шө нсә – ул бө гө нгө кө ндә йә шә гә н кешелә р генә тү гел. Халыҡ – ул ү ткә н быуын рухы, бө гө нгө нө ң һ ынланышы, килә сә ктең нурланышы. Теленә н яҙ мағ ан һ ә р кеше ХАЛЫҠ тигә н ошо бө йө к кө стә н рухланып, илһ ам алып йә шә й.

О Т

Бө гө нгө кө ндә баҙ ар иҡ тисадына яраҡ лаша алмау һ ә м яраҡ лашырғ а телә мә ү ҡ айһ ы берә ү ҙ ә рҙ е кү ң ел тө шө нкө лө гө нә килтерә. Йә мғ иә т ҡ оролошонда ҡ ырҡ а ү ҙ гә рештә рҙ е илебеҙ байтаҡ ү ткә ргә н, ә ммә халҡ ыбыҙ йә шә ү гә лә, ү ҫ ешкә лә, ишә йеү гә лә, ү ҙ ен һ аҡ лауғ а ла яйын тапҡ ан. Бынан да ауырыраҡ, ҡ атмарлыраҡ осорҙ ар аша ү ҙ ен һ аҡ лап килгә н халҡ ыбыҙ ҙ ы заманғ а яраҡ лаша алмау арҡ аһ ында ғ ына, миллә т булараҡ, юғ алтһ аҡ, Тә биғ ә т һ ә м Кешелек донъяһ ы алдында бер ни менә н аҡ лана алмаҫ лыҡ ҡ аза эшлә йә сә кбеҙ.

Һ ә р кеше — халыҡ вә киле, ә тотош халыҡ — айырым кешелә р тупланмаһ ы. Беҙ ҙ ең һ ә р беребеҙ ҙ ә ге яҡ шы сифат тотош халыҡ тыҡ ы булғ ан кеү ек, кире сифаттарыбыҙ ҙ а ү ҙ ебеҙ ҙ еке генә тү гел. Беҙ бө гө нгө кө н дошмандарынан: моң һ оҙ лоҡ тан, тыуғ ан тө йә ккә, халҡ ыбыҙ килә сә генә, телебеҙ гә битарафлыҡ тан, вайымһ ыҙ лыҡ тан, булдыҡ һ ыҙ лыҡ тан, рухи ҡ иммә ттә ребеҙ иҫ ә бенә тупланғ ан матди байлыҡ ҡ оло булыуҙ ан, эскелектә н, ассимиляциянан, йотолоуҙ ан арыныу юлдары табырғ а һ ә м, иң мө һ име, килә һ е быуынды бындай яман ғ ә ҙ ә ттә рһ еҙ тә рбиә лә ргә тейешбеҙ. Юғ иһ ә, юғ алыу хә ү ефенең афә ткә ә йлә неү е кө н кеү ек асыҡ. Аҙ һ анлы халыҡ тар афә ттә н ҡ отолоу юлын тө рлө сә тапҡ ан. Йә һ ү дтә р, ундай ҡ урҡ ыныс янай башлағ ас, ү ҙ ҙ ә рен Алла тарафынан бар ителгә н һ айланма халыҡ итеп кү рһ ә теп, боронғ о динде кире ҡ айтарыу, йә ки шул дин нигеҙ ендә яң ыһ ын ҡ абул итеү юлдары аша донъяла иң белемле, иң бай халыҡ булырғ а һ ә м шул юл менә н юғ алмаҫ ҡ а тигә н маҡ сат ҡ уя. Башҡ а халыҡ тар ҙ а ү ҙ е ө сө н ҡ улайлы юл эҙ лә й. Нисек кенә булмаһ ын, тотош халыҡ һ ә м һ ә р айырым кеше ү ҙ енең эске рухын — йә шә ү ҡ отон һ аҡ лаһ а, бер ниндә й тайпылыштарғ а ла бирешмә ҫ. Эске рухты һ аҡ лау һ ә м булдырыуҙ ың тө п юлдары хаҡ ында ә йтелде. Кеше ү ҙ тә рбиә менә н ҡ ылыҡ -фиғ елен ү ҙ гә ртә ала тинек. Ә ммә һ ә р кеше булмышында тыуғ андан алып Ҡ ОТ һ аҡ ланырғ а тейеш. Ҡ от тигә н тө шө нсә һ алынмаһ а, бә хеттең таты ла, байлыҡ тың йоғ ошо ла, йә шә ү ҙ ең мә ғ ә нә һ е лә булмаясаҡ.

Ә йтеп ү теү ебеҙ сә, айырым кешегә хас сифаттар тотош халыҡ ҡ а ла тап килә. Шуның ө сө н дө йө м халыҡ тураһ ында һ ү ҙ алып барырҙ ан алда айырым кешелә ргә туҡ талабыҙ.

Нимә ул ҡ от? Һ ү ҙ лектә ошондай аң латмалар бирелгә н: 1. Тереклек, именлек бирер нә мә. 2. Кү ң елгә кинә нес, рә хә тлек биргә н сифат; йә м, нур. 3. Уң ыш, бә хет килтергә н нә мә гә ҡ арата ә йтелә. 4. Ҡ урҡ ҡ ан кешене имлә р ө сө н ҡ урғ аштан ҡ ойоп, муйынғ а, тү шкә таҡ ҡ ан нә мә.