Энергетикалық баланс

Қ абылдайтын тағ ам жә не энергия шығ ыны кө лемін анық тау ү шін қ олданылатын ө лшем бірлік (калория) туынды энергетикалық шығ ында тамақ тану ү йлесімдігін анық тауда маң ызды мә селені шешуге кө мектесті. Бұ дан басқ а, калориялық есептеуге ө ту тамақ танудың сандық жағ ын жеткілікті обьективті бағ алауғ а жә не тамақ тануда керек жағ дайда шұ ғ ыл сә йкес тү зетулер енгізуге мү мкіндік берді. Қ азіргі уақ ытта тағ амның энергетикалық қ ұ ндылығ ын Джоуль (1 ккал – 4, 184 кДж) ретінде ө лшейтін халық аралық бірлік жү йесі (ХБЖ) қ абылданды.

Ү йлесімсіз тамақ тану – тә уліктік тағ ам рационының калориясы тә уліктік энергия шығ ынын толтырмайды, нә тижесінде теріс энергетикалық баланс туындайды. Соң ғ ысы энергетикалық жеткіліксіздігінен тү зілген энергияның максималды ө німділігіне ағ заның барлық ресурстарының мобилизациясымен сипатталады. Осыдан барлық тағ амдық заттектер, сонымен бірге белок энергия кө зі ретінде қ олданылады. Энергетикалық мақ сатпен белоктың шығ ыны – теріс энергетикалық баланстың негізгі қ олайсыз факторы болып қ аралады. Осыдан энергетикалық мақ сатпен тағ аммен тү сетін тек белок шығ ыны ғ ана емес, сонымен бірге ағ зада белок жеткіліксіздігін туғ ызатын ұ зақ теріс энергетикалық баланста энергетикалық қ ажеттілікке кең қ олданылатын тін белоктары да шығ ындалады. Сонымен, теріс энергетикалық баланс белок жеткіліксіздігімен ү здіксіз байланысты. Қ азіргі ө ндірушілердің айтуы бойынша теріс энергетикалық баланс біріккен калориялы – белок жеткіліксіздігі кешені ретінде қ арастырылуы керек. Алиментарлық дистрофия, маразм, квашиоркор сияқ ты ауыр аурулардың қ алыптасуында калориялы – белок жеткіліксіздік орын алады. Ұ зақ уақ ыт тағ ам рационының энергетикалық қ ұ ндылығ ы энергия шығ ынынан артық болғ анда туындайтын айқ ын оң энергетикалық баланстың теріс нә тижелері де маң ызды.

Дене салмағ ының артық кө лемі, семіздік, атеросклероз, гипертониялық аурулар жә не т.б. ұ зақ оң энергетикалық баланстың негізінде кү шейеді жә не дамиды. Сонымен, теріс жә не айқ ын оң энергетикалық баланс ағ заның ә р тү рлі жү йелерінің морфологиялық жә не функцоналдық ө згерістеріне, алмасудың бұ зылуына алып келетін ағ заның физикалық жағ дайына қ олайсыз ә сер етеді.

Физиологиялық қ атынаста қ алыпты жағ дай энергетикалық тепе–тең дікті қ амтамасыз еткенде, яғ ни тә улік бойы энергия кірісі мен шығ ысының жақ ын сә йкес келуіне жеткенде туындайды.

«Организмнің энергия шығ ындарын анық тау ә дістері»

Адамдардың энергия шығ ындарын 2-ге бө луге болады: 1. реттелмейтін энергия шығ ыны; 2. реттелінетін энергия шығ ыны.

Организмде энергияның ү ш тү рлi жолмен жұ мсалатынын анық тады:

1. Негiзгi алмасу;

2. Тамақ тың ө зiне тә н динамикалық ә рекетi;

3. Бұ лшық ет қ ызметi;

Реттелмейтін энергия шығ ыны. Реттелмейтін энергия шығ ыны тү ріне негізгі алмасуғ а кететін энергия шығ ыны жә не тағ амның арнайы–динамикалық ә рекетіне кететін энергия шығ ыны жатады.

Н е г і з г і а л м а с у - адамғ а барынша тыныш кү йде тiршiлiк етуге қ ажеттi энергияның ең аз мө лшерi. Негізгі алмасуғ а кететін энергия шығ ыны тіршілік етуі қ амтамасыз ететін жү йелердің қ ызметіне қ ажетті шығ ындар – ағ заның тіршілік қ ызметін қ амтамасыз ететін қ ан айналым жә не жү ректің тұ рақ ты жұ мысы, ө кпе мен тыныс алу қ ызметі, экскреторлы қ ызметі мен бү йрек жұ мысы, эндокринді жү йе жұ мысы мен секреторлы қ ызметі, дене температурасын тұ рақ ты ұ стап тұ ру, қ ажетті бұ лшық ет тонусын жә не басқ а тоқ талмайтын қ ызметті қ амтамасыз ету жатады. Негізгі алмасудың энергия кө лемі бұ лшық ет жә не жү йкелік тыныштық қ а, қ олайлы ауа температурасында (20⁰С) ың ғ айлы жағ дайда жатқ ан кү йінде, аш қ арынғ а (зерттеуге дейін соң ғ ы тамақ ішуге 14–16 сағ ат болғ анда) анық талады. Негізгі алмасу энергиясы ә р адам ү шін жеке жә не сонымен бірге тұ рақ ты кө лемде болады. Сандық кө рсеткіште ол тә улігіне дененің орташа салмағ ынан (70 кг ер адам ү шін 7112, 8 кДж 1700 ккал), жә не жас ә йелдер ү шін жеке дененің орташа салмағ ынан (55 кг) 5857, 6 кДж (1400 ккал) қ ұ райды. Негізгі алмасудың энергиясының кө лемін орташа жағ дайда орташа жас, орташа салмақ жә не т.б. болжамдап сағ атына дене салмағ ының 1 кг – на 4, 184 кДж (1 ккал) деп алуғ а болады. Негізгі алмасудың кө лемі арнайы зерттеулермен анық талуы мү мкін, сонымен қ атар арнайы формула жә не кесте (Гарриса, Бенедик, т.б.) қ олдану арқ ылы есептеу жолымен анық талады.

Негізгі алмасудың энергия кө лемі бұ лшық ет жә не жү йкелік тыныштық қ а, қ олайлы ауа температурасында (20⁰С) ың ғ айлы жағ дайда жатқ ан кү йінде, аш қ арынғ а (зерттеуге дейін соң ғ ы тамақ ішуге 14–16 сағ ат болғ анда) анық талады. 1г белок пен 1г кө мірсу толық тотық қ анда 4 ккал (16, 7 кДж), 1 г май тотық қ анда 9 ккал (37, 7 кДж) бө лінеді.

Негізгі алмасуғ а кететін энергия шығ ыны ағ за жағ дайына, сыртқ ы орта жағ дайына байланысты кө птеген себептерге байланысты. Негізгі алмасу кө леміне орталық жү йке жү йесі жағ дайы ә сер етеді. Стрессті жағ дай, қ ызбамен жү ретін аурулар жә не басқ а жедел жә не жеделдеу аурулар негізгі алмасуды жоғ арылатады. Негізгі алмасу кө леміне елеулі эндокринді жү йе қ ызметі белсенді ә сер етеді. Қ алқ анша безі гиперфункциясы бар адамдарда негізгі алмасу жоғ арылайды, жиі маң ызды кө лемде тіркеледі. Басқ а эндокринді бездер (гипофиз, жыныс бездері) оның белсенділігін айқ ын тө мендетеді. Негізгі алмасу кө лемі мен белсенділігіне ә р тү рлі ә сер ететін кө рсетілген эндокринді бездердің қ ызметін реттеу жолдары осы жағ дайдағ ы ағ заның кү йіне сә йкес келетін оптималды алмасу дең гейіне жетеді.

Негізгі алмасу кө леміне адам жасы жә не жынысы ә сер етеді. Ә йелдерде негізгі алмасу 5–10 % ерлерден тө мен. Балаларда негізгі алмасу ересектерге қ арағ анда жоғ ары, дең гейі жоғ ары болғ ан сайын жасы кіші. Балаларда негізгі алмасу ө те жоғ ары болуы ересектермен салыстырғ анда 15% жә не одан жоғ ары болуы мү мкін. Қ арттарда негізгі алмасу жастармен салыстырғ анда 10-15% тө мен.

Т а ғ а м н ы ң а р н а й ы – д и н а м и к а л ы қ ә с е р і - ғ алымдар ешқ андай бұ лшық ет белсендiлiгi болмағ анның ө зiнде тамақ ты қ орытуғ а энергия жұ мсалатынын анық тады. Бұ л орайда белоктарды қ орытуғ а энергия бә рiнен кө п жұ мсалады, белоктар ас қ орыту жолына тү скен кезде негiзгi алмасуды 30–40%-ғ а, майлы ас ішкенде 4–14%-ғ а, ал кө мiрсулы тағ ам 4–7%-ғ а арттырады. Тiптi шә й мен кофенiң ө зi негiзгi алмасуды 8 % кө тередi. Тамақ тың қ ұ рамы ә р тү рлi болып, қ абылданатын тағ амдық заттар ең оң тайлы мө лшерде болғ анда негiзгi алмасу орта есеппен 10–15 пайызғ а артады деп есептелiнедi.

Реттелінетін энергия шығ ыны. Реттелінетін энергия шығ ынына ең бектің іс ә рекетінде, тұ рмыстық жә не ү й жағ дайындағ ы, спортпен жә не басқ а іс ә рекет тү рлеріндегі энергия шығ ыны жатады.

Бұ лшық ет қ ызметiне энергияның жұ мсалуы – дене қ ызметi энергия алмасуғ а едә уiр ық палын тигiзеді, егер адамның салмағ ы стандартты салмақ тан артық болса, соғ ан сә йкес энергия жұ мсалуы артады, кем болса, оғ ан сә йкес кемидi. Энергияның жұ мсалуы айналысатын жұ мыс тү рiне тiкелей байланысты. Мысалы, шахтер, металлургтер, жер қ азушылар кә сібіне байланысты кө п кү ш жұ мсайтындық тан, энергияны кө п жұ мсайды, ал ой-ең бегiмен айналысатын адамдар қ имылы аз болғ андық тан, аз жұ мсайды. Қ азіргі уақ ытта ең бек ү рдісінің механизациясы мен автоматтандыруына байланысты ең бек іс ә рекетіне энергия шығ ыны кенет қ ысқ арады.

Демек олардың iшетiн тағ амы да осы шығ ындардың орнын толтырып, қ амтамсыз етуi тиiс. Жасы 18-ге толмағ андар мен 60-тан асқ ан егде адамдарда энергияның жұ мсалуы азырақ: мұ ның ө зi балаларда дене салмағ ының аз болуы, ал егде адамдарда алмасу процестерi мен қ ызметi қ арқ ындылығ ының тө мендеуiнен болады. Адамның қ алыпты тiршiлiгiн қ амтамасыз ету ү шiн, осы ерекшелiктердi де ескере кеткен жө н.

Зат алмасудың химиялық реакцияларының жылдамдығ ы, реттiлiгi ферменттiк жә не реттелу жү йелерiнiң қ ызметiне байланысты. Сонымен қ атар процесс қ арқ ындылығ ы тү рлi жас кезең дерiне байланысты ө згеруi мү мкiн. Қ алыпты жағ дайда ересек адамда ассимиляция мен диссимиляция процестерi зат алмасу тепе-тең дiгiне сай жү редi. Ал кейде ассимиляциядан диссимиляция процесi басым болуы мү мкiн. Ө сiп-даму процестерi тоқ тамағ ан жастарда, мысалы 25-ке дейiн организмнiң синтетикалық мұ қ таждығ ын пластикалық материал болатын белоктық бағ дарлама негiзiнде қ амтамсыз ету мақ сатында ассимиляция диссимиляциядан басым болады. Ө сiп-даму тоқ тағ ан шақ та (40 жастар шамасында) белоктық бағ дарламанейтралды майлар тү зiлетiн майлыбағ дарламағ а ауысады. Зат алмасу бағ дарламасы 60 жастан асқ асын жас ерекшелiгiне қ арай ассимиляция процестерi қ арқ ынының ә лсiреп, диссимиляцияның кү шеюiмен сипатталады. Ө йткенi жас ұ лғ айғ ан сайын организмнiң функционалдық мү мкiндiгi бә сең дейдi. Зат алмасу барысындағ ы ө згерiстер ә р организмде ә ртү рлi дең гейде, индивидуальды ерекшелiктерiне қ арай ә рқ алай болуы мү мкiн.

Энергия шығ ынын анық тау ү шін ә р тү рлі лабораториялық жә не есептеу ә дістері қ олданылады. Лабораториялық ә дістерден тікелей жә не тікелей емес калориметрия ә дістері қ олданылуы мү мкін. Дуглас–Холден, Шатерников–Молчанова, жә не т.б. ә дістері бойынша ө ндірілген газ алмасуды зерттеу кең тарады. Бақ ылауғ а алынғ ан адамдардың ә р іс - ә рекет тү ріне кеткен уақ ытты тіркеу жә не нақ ты есептеуге мү мкіндік беретін хронометраж ә дісі кең таралғ ан. Хронометраж мә ліметтері мен энергия шығ ыны кестесі мә ліметтері негізінде ә р тү рлі жұ мыс тү рлерінде ә р тү рлі мамандық тағ ы адамның тә уліктік энергия шығ ынын нақ ты анық тауғ а болады. Энергия шығ ыны кестесі ә р тү рлі ең бек іс - ә рекетінде, демалуда, ү й жұ мыстарында, қ осымша физикалық жү ктемеде жә не т.б., осы немесе басқ а іс - ә рекетте ө ндірілетін уақ ыт бірлігінде энергия шығ ынын нақ ты зерттеу жә не есептеу негізінде қ ұ ралады. Энергия шығ ынын уақ ыт бірлігінде (мин, сағ.) анық таудан басқ а 1 кг дене салмағ ына немесе адамның орташа дене салмағ ына (ерлер – 70 кг, ә йелдер – 60 кг.) есептейді.

Энергия жә не тағ амдық заттектерге ұ сынылғ ан физиологиялық