Белок жеткіліксіздігі

Белоктардың организмге жедел жеткiлiксiз тү суiнен бой ө судiң баяулауы, ақ ыл-ой дамуының кешеуiлдеуi, қ ан тү зiлу процесiнiң тө мендеуi, организмнiң сыртқ ы қ оршағ ан орта факторларына, тү рлi ауруларғ а қ арсы тұ ру қ абiлетiнiң тө мендеуi байқ алады.

Организмге белоктың созылмалы жеткiлiксiздiгiнен организм ә лсiреп, зорығ ып, алиментарлық дистрофия, маразм, квашиоркор аурулары дамуы мү мкiн. Сонымен қ атар, бұ л аурулар тек белоктық емес, жалпы калориялық жетiспеушiлiк негiзiнде де туындайды.

Алиментарлы дистрофия жә не маразм барлық тағ амдық заттектердің – белок, кө мірсу, май жә не т.б. жалпы жеткіліксіздігінен дамиды. Алиментарлы дистрофия жә не маразм эндогенді сипатта да болуы мү мкін, ағ зада тағ амдық заттектерді қ олдану кенет шектеліп немесе бұ зылуынан болады.

Квашиоркор ( kwachiorkcor) африка елдерінде ә леуметтік жағ дайы тө мен халық топтары арасында, ә сіресе колониалды елдерде тарағ ан.

Квашиоркор «емшек ембеген бала» деген мағ ынаны білдіреді. Емшек сү тін ембеген жә не жануар белогының кенет жетіспеушілігімен жү ретін кө мірсулық тамақ тануғ а ауысқ ан балалар ауырады. Квашиоркор тұ рақ ты, конституциялық қ айтымсыз сипатта (ө судің жә не дене салмағ ының орташа кө рсеткішінің тө мендеуі жә не т.б.), сонымен қ атар жеке ө згерістерді шақ ырады.

Белок жетіспеушілігі кө птеген ағ за жү йелерінде бір қ атар функционалдық жә не морфологиялық ө згерістерге ә келеді. Белок жетіспеушілігінің ерте белгілерінің біріне ағ заның қ орғ аныс қ ызметінің тө мендеуі жатады. Белок жетіспеушілігінің ә серінен эндокринді жү йелерде – гипофиз, бү йрек ү сті безі, жыныс бездерінде елеулі бұ зылыстар болады. Гипофизда ө су гормонын ө ндіретін эозинофилді клеткалар санының кенет тө мендеуі байқ алады (адреналин ө німділігі азаяды).

Белок жетіспеушілігінен ағ зада дамитын ө згерістердің нә тижесінде холиннің тү зілуі бұ зылып, бауырдың майлы инфильтрациясына ә келеді.

Денсаулық қ а ө те ауыр ә сер ететін (жиі ө мір бойына) тамақ тану жетіспеушілігінің тү рі, ол алиментарлы дистрофия. Бұ л ауру жеткіліксіз тамақ тану, ағ заның энергия шығ ыны сә йкес келмеу нә тижесінде дамиды. Ол жиі кенет жұ мысқ а қ абілеттіліктің тө мендеуімен жү ретін ә рі қ арай дамитын арық таумен ө теді.

Алиментарлы дистрофия қ азіргі жіктелудің келесі тү рлері: ісіктік форма, авитаминозбен кө рінетін, кө рінбейтін ісіксіз формасы бар. Алиментарлы дистрофияның ауырлығ ы бойынша 1 дең гей, 2 дең гей жә не ө те ауыр 3 дең гейі болады. Алиментарлы дистрофия ұ зақ уақ ыт жеткіліксіз тамақ тануда жай дамиды.

Ал белоктың шамадан тыс артық тү суi бауыр мен бү йректi зақ ымдаса, ал созылмалы артық тү суi семiздiкке, несеп қ ышқ ылының кө п тү зiлуiне - одан буын аурулары, қ ұ яң, зә р-шығ ару жолдарына тас байлануына ә келедi.

«Адам организміндегі аминқ ышқ ылдарының ролі»

Белок молекулаларының негiзгi қ ұ рамдық, қ ұ рылымдық компоненттерi амин қ ышқ ылдарынан тұ рады. Белоктың тағ амдық қ ұ ндылығ ы қ ұ рамындағ ы кейбiр амин қ ышқ ылдарының сандық жә не сапалық қ атынасына байланысты.

80-ге жуық амин қ ышқ ылдарының iшiнде тамақ тану ғ ылымында организмде тү зiле алатын алмастырылатын амин қ ышқ ылдарының саны-12, адам бойында тү зiлмейтiн алмастырылмайтын амин қ ышқ ылдары: валин, метионин, триптофан, треонин, фениаланин, лизин, лицин, изолейцин, ал жас балалар ү шiн гистидин мен цистеин қ осылады. Академик Уголев А.М. айтуынша алмастырылмайтын амин қ ышқ ылдары витамин мен басқ а биологиялық белсендi заттар тә рiздi организмдегi алмасу процестерiн реттеушi, ас қ орыту жолындағ ы кей микрофлорамен аз мө лшерде тү зiледi екен. Барлық амин қ ышқ ылдары қ андай да бiр биологиялық белсендi заттардың iзашары, олар заттек алмасуғ а қ ажеттi гормондар мен ферменттердiң қ ұ рамына кiредi. Егер азық қ ұ рамында 8 аминқ ышқ ылы толығ ымен тү гел кездессе, азық белогы қ ұ нды белокқ а жатады. Ал 1-2 амин қ ышқ ылдары жетiспесе қ ұ нсыз белок қ атарына қ осылады. Жануар тектi азық тар iшiнде қ ұ нды белокқ а- сү т, жұ мыртқ а, балық, ет, соя белогы жатса, қ ұ нсыз белок кө здерi кө бiнесе ө сiмдiк тектi азық тар - жү герi, қ ара бидай, сары бидай ө нiмдерi бола алады, ө йткенi оларда 1-2 алмастырылмайтын амин қ ышқ ылдары жетпейдi.

Алмастырылмайтын амин қ ышқ ылдарының iшiнде триптофан, лизин, метиониннiң алар орны ерекше. Триптофанның жоғ ары мө лшерi-сү т, дә ндi дақ ылдар, етте, ал лизин - ет, балық, сү збе, жұ мыртқ ада; метионин- ет, сү збе, бұ ршақ тұ қ ымдастарда, сояда кө п кездеседi. Тағ ам қ ұ рамында лизиннің, гистидиннің жетіспеушілігі қ ан тү зілудің бұ зылыстарына, эритроциттер санының тө мендеуі мен гемоглобин мө лшерінің азаюына ә келеді. Метионин май алмасуына қ атысып, атеросклероз алдын алуда маң ызды роль атқ арады.

Алмастырылатын амин қ ышқ ылдары организмде синтезделуі мү мкін, бірақ эндогенді синтезделген мө лшерінен организмнің ең аз деген мұ қ таждығ ы ғ ана қ анағ аттандырылады. Сондық тан алмастырылатын амин қ ышқ ылдары да негізінен тағ аммен тү скен белок арқ ылы ө телуі тиіс. Алмастырылатын амин қ ышқ ылдарына аланин, аспарагин, аспарагин қ ышқ ылы, глицин, глютамин, глютамин қ ышқ ылы, норлейцин, оксипролин, оксиглютамин қ ышқ ылы, пролин, серин, тирозин, цистеин, цистин жатады. Алмастырылатын амин қ ышқ ылдары да алмастырылмайтын амин қ ышқ ылдары сияқ ты организмде маң ызды қ ызмет атқ арады. Олар организмде синтезделгендіктен оның қ ажеттілігін анық тау қ иынғ а соғ ады.

Табиғ аты белокты заттектер тек белоктармен, амин қ ышқ ылдарымен ғ ана шектеліп қ оймайды жә не де біртұ тас биологиялық белсенді қ осылыстардың тізімімен сипатталады. Ал олардың тіршілік қ ызметі ү рдістеріндегі ролін ә лі де зерттеу керек.

Тағ амдағ ы белоктардың алмастырылмайтын амин қ ышқ ылдардың оң тайлы қ ұ рамы жасына, жынысына, кә сібіне жә не тағ ы басқ а себептерге байланысты. Мысалы, ФАО мен ДДҰ сарапшыларының пікірі бойынша, ересек ер адам ү шін 1 г тағ амдық белоктың қ ұ рамында 8 алмастырылмайтын амин қ ышқ ылдарының мө лшері (мг): изолейцин - 40, лейцин - 70, лизин - 55, метионин цистинмен бірге (метионин ересек адамның организмінде цистинмен алмастырылуы мү мкін) - 35, фенилаланин тирозинмен бірге (фенил­аланинда тирозинмен алмастырылуы мү мкін) - 60, триптофан - 10, треонин - 40, валин – 50 болғ анда, оң тайлы деп есептеледі. Емізулі балалар ү шін қ осымша гистидин мен цистин алмастырылмайтын болып есептеледі. Аргинин мен гистидин ересек адам ү шін алмастырылмайтын болып есептелмейді, бірақ аргининнің жеткіліксіздігі сперматогенезге ә сер етеді, ал гистидиннің жеткіліксіздігі экземаның жә не тағ ы басқ а бірқ атар теріс қ ұ былыстардың дамуына ә келеді.

Емізулі нә рестелерде «идеалды» белоктың амин қ ышқ ылдық қ ұ рамы 10-12 жастағ ы балалар мен ересектермен салыстырғ анда айрық ша ерекшеленеді. Шамасы ересектерде жасына байланысты «идеалды» белоктың қ ұ рамы ө згеріп отырады.

Оң тайлы деп (яғ ни амин қ ышқ ылдық скорды анық тағ ан кезде) есептелген тү рлі тағ амдық белоктардың нақ ты амин қ ышқ ылдық қ ұ рамын салыстырғ анда, олардың барлығ ы толық қ ұ нды емес екені анық талды.

«Идеалдығ а» барынша жақ ын ол – жануар ө німінің белоктары, ә сіресе жылумен ө ң делмеген ө німдерде кездесетін белоктар. Ө сімдік белоктарының кө пшілігінде бір немесе бірнеше амин қ ышқ ылдарының жеткіліксіздігі байқ алады. Мысалы, «идеалды» белок қ ұ рамымен салыстырғ анда, бидай белогында шамамен 50 % лизин; картоп пен бірқ атар бұ ршақ тұ қ ымдастар белогында метионин мен цистин жетіспейді.

Одан басқ а, ө сімдік белоктары, жануар белоктарына қ арағ анда, организммен нашар сің іріледі: жұ мыртқ а мен сү т белогы – 96%, ет пен балық белогы – 95%, І жә не ІІ сұ рыпты ұ ннан жасалғ ан нан белогы – 85%, кө кө ністер белогы – 80%, картоп, бұ ршақ тұ қ ымдастар белогы – 70%.

Дегенмен ө сімдік ө німдерін біріктіру арқ ылы осы жеткіліксіздіктің орнын толтыруғ а болады. Мысалы, жү геріде лизин, ал бұ ршақ тарда – метионин аз. Белокпен қ амтамасыз ету тұ рғ ысынан аталғ ан ө німдердің қ оспасы толық қ ұ нды болып келеді. Ө сімдік белоктарының нашар сің імділігі олардың қ ұ рамында клетчатканың болуымен тү сіндіріледі.

Тамақ тануда белоктың – алмастырылмайтын негізгі қ оректік заттегінің жеткіліксіздігіне – организмнің жағ дайы ө те сезімтал келеді. Балаларда белоктық жеткіліксіздікте дене ө суі мен ақ ыл-ойдың дамуы тежеледі, сү йектің тү зілуі бұ зылады, Квашиоркор ауруына шалдығ уы да мү мкін. Кө птеген адамдарда қ ан тү зілу, май мен витаминдердің алмасуы (гиповитаминоздар дамиды) бұ зылады, тү рлі жұ қ паларғ а, суық тиюге, басқ а да ауруларғ а қ арсы тұ руы тө мендейді, ал аурулардың ө зі асқ ынулармен жү реді.

Біздің елімізде белокты жеткіліксіздіктің айқ ын кө ріністері байқ алмайды. Бірақ нағ ыз вегетариандық тарда, ашығ умен ө зін-ө зі емдегендерде, сонымен бірге басқ а бірқ атар жағ дайларда белоктық жеткіліксіздік немесе жиі жағ дайда белокты-калориялық жеткіліксіздік (тамақ тануда май, кө мірсу сияқ ты қ оректік заттектердің жетіспеушілігі) белгілері дамуы мү мкін. Белоктық жеткіліксіздік белгілері балаларда да, ә сіресе ауылда тұ ратындарда, тамақ тануында кө бінесе ө сімдік текті ө німдерді кө п тұ тынудан болады.

Сонымен бірге белоктар белгілі бір ара қ атынаста басқ а қ оректік заттектермен – майлармен жә не кө мірсулармен бірігуі керек. Ересек адамның кү нделікті рационында калорияның шамамен 12% белоктар қ ұ рауы керек – бұ л оң тайлы норма. Ерекше жағ дайларда (кейбір ауруларда, мысалы энтероколитте) оның мө лшері жоғ ары болуы мү мкін, ал кейбіреуінде (бауыр мен бү йректің кейбір ауруларында) тө мен болуы қ ажет.

Жануар текті белоктарғ а қ арағ анда, ө сімдік текті белоктардың қ ұ ндылығ ы тө мен болғ андық тан, аталғ ан белоктардың жеткілікті мө лшерін қ абылдау керек. Ересек адам ү шін кү нделікті рационда жануар текті белоктың ү лесі орта есеппен жалпы белоктың 55% қ ұ рауы керек. Жануар мен ө сімдік текті белоктардың оң тайлы ара қ атынасы ө сімдік белогының қ ұ рамына байланысты: мысалы, ет пен қ арақ ұ мық біріктірілсе 50: 50, ет пен картоп бірге болса 70: 30 сә йкес келеді. Тә жірибеде анық талғ андай, бір ө сімдік немесе жануар текті белоктың олардың оң тайлы ара қ атынасындағ ы қ оспағ а қ арағ анда, биологиялық қ ұ ндылығ ы тө мен болады.