Кіріспе. Халық шаруашылығының барлық салаларына ақпараттық технологиялардың терең енуiне байланысты өндiрiстi

Халық шаруашылығ ының барлық салаларына ақ параттық технологиялардың терең енуiне байланысты ө ндiрiстi сапалы, ұ тымды басқ ару ү шін, жекебастың ұ зақ уқ ыт жинғ ан тә жiрибесiне, болжамғ а, ұ йымдастырушулық қ аблеттілікке сү йену жеткілiксiз. Сондық тан басқ ару принциптерiн қ айта қ арап, қ азiргi жағ дайда жаң а қ ұ ралды – компьютердi қ олдану арқ ылы басқ аруда шешімдер қ абылдаудың жаң а технологияларын қ алыптастыру қ ажеттiгi туындалды. Шындығ ында, жетекшiге мү мкiн бола алатын шешiмдердiң iшiнен ең пайдалы, реттелген, ө ң делген мә лiметтер берiлсе, оғ ан дұ рыс шешiм қ абылдау қ иынғ а соқ пайды.

Жетекшiнің жұ мыс iстеуiне жаң а қ ұ ралдың – компьютердiң пайда болуы оның жұ мысын бұ рынғ ыдан жең iлдетпейдi, ол тек ү лкен мә лiметтердi, кө п ақ параттар ағ ымын дер кезiнде ө ң деуге, сенiмдi нә тижелерге жетуге кө мектеседi. Жаң а ақ параттар ағ ымы-ның iшiнде жетекші, басқ ару принциптерiн, ә дiстерiн ешқ андай ө згертпей, математикалық компьютерлiк модельдеу технологияла-ры арқ ылы жедел, сенiмдi жә не оң тайлы нә тижелер алып, ө те пайдалы шешiмдер қ абылдай алады. Ал кә сіпкер осы тә сілмен ө ндiрiстiң жағ дайларының мү мкiн бола алатын барлық нұ сқ аларын тексерiп, ө зiнiң бизнесiнiң табысты дамуын қ амтамасыз етедi.

Кейінгі жылдары Ресейде қ азіргі нарық жағ дайына қ ажетті, ө ндірісте, кә сіпкерлік дең гейде оң тайлы шешімдерді іздеп, тиімді шешімдер қ абылдауғ а жә не ә ртү рлі оң тайлау ә дістерін оқ ып, ү йренуге арналғ ан, ө те мағ ыналы, орыс тілінде жазылғ ан, кө птеген оқ у қ ұ ралдары жә не оқ улық тар шығ арылып, қ азіргі кезде ТМД елдерінің нарығ ында ең қ ұ нды тауарлардың бірне айналуда. Ө кінішке орай, Республикамызда ә зірше ауыз толтырып айтар-лық тай компьютер кө мегімен кә сіпкерге оң тайлы шешімдер қ абылдауғ а арналғ ан мемлекеттік тілде бірде-бір оқ у қ ұ ралы жоқ.

Аталғ ан талаптарғ а байланысты ұ сынылып отырғ ан «Бизнес- шешімдерді модельдеу» курсы осы ө зекті мә селені шешуге арналғ ан бірінші мемлекеттік тілдегі оқ улық. Онда нақ тылы деректермен қ ұ рылғ ан аграрлық ө ндіріс кешені есептерін MS Excel –де шешу алгоритмдерімен шешім нә тижесі бойынша басқ ару шешімін қ абылдау тә сілі қ арастырылғ ан.

Нарық жағ дайында ө ндірілетін ө німдерге сұ раныс дең гейі, олардың бағ аларына жә не т.б. ө згерістерге байланысты ө згеретіні сө зсіз, яғ ни тиянақ сыз жағ дайда жұ мыс істелінеді – жоспарланып отырғ ан аралық та не болатыны да белгісіз. Сө йтіп, жоспарлы экономикадан жедел басқ ару экономикасына ө тудің басты себебі де осымен тү сіндіріледі. Жедел басқ аруда ө ндірістік ү рдісті кү нделікті қ амтамасыздандырудан туатын бір шама кү рделенген кө птеген сұ рақ тарғ а жауап табылды. Мысалғ а, «Не болады, егер…?», «Не істеу керек,... осындай болу ү шін?». Сонымен қ атар, жедел оң тайлы шешім қ абылдау келесідей қ иыншылық тармен тығ ыз байланысты. Біріншіден, шешім қ абылдаушының қ ажетті білімі болуы міндетті, онсыз оң тайлы шешім қ абылдау мү мкін емес, екіншіден, оң тайластыру есептерін шешу ү шін тиісті программалар пакеттері жасалынуғ а тиіс. Кейінгі жылдарғ а дейін екінші талап тиянақ ты шешімін тапай келді. Қ азіргі кезде ақ параттық жү йедегі ө те қ уатты қ ұ рал офистік электрондық кесте MS Excel пайда болуына байланысты бұ л талап, яғ ни тиісті программалармен қ амтамасыздандыру шешілді деп есептелінеді жә не оғ ан қ ызығ ушылық даму ү стінде. Ө йткені, қ азірде жә не келешекте адам ө мірінде, ә ртү рлі салада, барлық жағ дайда MS Excel мү мкіншілігін пайдалану арқ ылы шешілетін есептердің ө рістері ө сетініне дау жоқ.

Сө йтіп, қ олданбалы математиканың негізінен қ ұ ралғ ан «Бизнес – шешімдерді модельдеу» курсын оқ у нә тижесінде, ондағ ы ә дістемелерді тек халық шаруашылығ ы салаларында қ олдануды базалық тиянақ ты дағ дығ а айналдырумен шектелмей, сонымен қ атар ө зің іздің білімің ізді, ой жү йең ізді, сауаттылық дең гейің ізді, кө зқ арасың ызды жә не мә дениетің ізді жоғ ары дең гейде қ алыптастырасыз.

Бү гін математикалық ә дістер жә не ақ параттық технология-лармен қ аруланғ ан мамандарды даярламайынша нарық жү йесіне табысты ө ту мү мкін еместігі айдан анық жә не бә рімізге белгілі. Қ азір бү кіл ә лемдік экономиканың дамуына жаң а пікірлер туында-луда, онда кү штінің хұ қ ығ ына қ арағ анда білімді, ақ ылды адамның хұ қ ығ ына ү лкен мә н берілмекші; «Бір орында пайдалы, ө йткені басқ а орында шығ ынды» дегенпринцип емес, принцип «Атқ арғ ан ү лесі бойынша ә ділетті даму»; бұ рын болғ ан жә не бү гінде сондай «Егер алдай алсаң, ұ тасың» деген жабайы нарық принципі емес, принцип «Егер жедел, дұ рыс есептеп, тиімді шешім қ абылдай алсаң, ұ тасың».

Осы жерде, Қ азақ стан Республикасының Президенті Н.А. Назарбаев 2006 жылы 26 мамырда Л.Н. Гумилев атындағ ы Евра-зиялық ұ лттық университетте жасағ ан дә рісінде: “ Математи-калық ә дістермен мә ліметтерді талдауды бә рі де – инженерлер, эко­номистер, заң герлер, қ ұ рылысшылар, мемлекет қ айраткерлері мең геруі тиіс.

Ә лемдік тә жірибе кө рсеткендей, кадрлардың математи-калық ә зірлігінің жоғ ары дең гейі, барлық салаларда сапалы ө су қ арқ ынын қ амтамасыз етеді” – деп ө те сә тті жә не дер кезінде атап ө ткені, назарларың ызғ а ұ сынылып отырғ ан оқ улық тың ө зектілігінің айрық ша дә лелі.

Ө кінішке орай, елімізде жоғ ары оқ у орындарында ел басының осы қ анатты сө зіне қ азірге дейін дұ рыс мә н берілмеуде.

Ө ндірісте оң тайлы шешімдер қ абылдауғ а экономикалық -математикалық ә дістер жә не компьютерлік техниканы кең інен енгізу қ арастырылуына байланысты, «Бизнес – шешімдерді модельдеу» курсы қ азіргі кезде халық шаруашылық мамандары ү шін ерекше маң ызды жә не оны оқ ып, ү йрену ө те ө зекті мә селеге айналды.

Онда шешімдер қ абылдау теориясы (математикалық негізі), ә рекеттерді зерттеулердің (шешімдер қ абылдау теориясының тә жірибелік алгоритмдерінің негізін қ ұ райтын) математикалық ә дістері қ арастырылмайды, алғ ашқ ы деректерді жинау жә не ө ң деу жұ мыстарын орындау тә сілдері жә не алгоритмдері(сапалы шешімдер қ абылдауда жиі керек) келтірілмейді жә не шешім қ абылдау жұ мысына қ олдау кө рсететін арнайы программалармен қ амтамасыздандыру ү рдісі жазылмайды.

Бірақ, оқ улық та ө те қ арапайым тілде: біріншіден, ө мірдегі нақ тылы ситуацияларды бір ретке келтіріу жә не «математизация-лау» жұ мысы, екіншіден, MS Excel-дің кө мегімен математикалық модельдерді шешу жұ мысы, ү шіншіден, математикалық модельдер-дің шешу нә тижелерін талдау жә не интерпретациялау жұ мысы (яғ ни математикалық модельден керісінше нақ тылы ситуацияғ а ө ту жұ мысы) келтірілген. Аталғ ан жұ мыстар, арнайы ұ ғ ымды жазылғ ан бірнеше кітаптарды оқ ып, ү йреніп алатындай қ арапайым техни-калық нұ сқ аулар емес, нақ тылы айтқ анда, олар авторлардың кө п жылдық тә жірибе жә не ө нер туындылары.

Оқ улық тың негізгі мақ саты бизнесте оң тайлы шешім қ абыл-дау болғ андық тан, ө ндірістің нақ тылы жағ дайларының ә ртү рлі математикалық модельдерін жазуғ а жә не шешуге, сонымен қ атар шешім нә тижелерін талдауғ а ү лкен мә н берілген.

Бірінші бө лімде алғ ашқ ы мә селені формалдаудан бастап, оның математикалық моделін қ ұ ру жә не шешу, шешім нә тижесін талдау арқ ылы басқ ару шешімі қ алыптасқ анғ а дейінгі барлық шешім қ абылдау ү рдісі кө рсетілген. Сө йтіп, шешім қ абылдау ү рді-сінің, математикалық модельді қ ұ ру, шешу, жә не осы шешім нә тжелерін талдау кезең деріне кө п кө ң іл бө лінген. Келесі бө лім-дерде шешімдер қ абылдауда қ олданылатын ө ндірістік, транс-порттық жә не қ аржылық есептердің модельдері, шешімдер қ абыл-дау теориясының элементтері жә не нақ тылы тә жірибелік есептерді шешу арқ ылы олардың барлық технологиялары жан-жақ ты баян-далғ ан. Сө зсіз, қ арастырылып отырғ ан модельдер шешім қ абыл-дауғ а керекті барлық модельдер алқ асын қ амтымайды, бірақ нақ -тылы жағ дайда сіздердің ө з еріктерің ізбен оң тайластыру шешімін іздеу жұ мыстарына кө п кө мек кө рсетеді. Кітаптың соң ында ә рбір бө лімдер бойынша қ алыпты жағ дайғ а жақ ындастырылып қ ұ рылғ ан тә жірибелік есептер жиыны берілген.

Курсты оқ ып зерделеу, кез келген жоғ ары оқ у орындарында ө тетін жоғ ары математика курсы кө лемінен тыс, арнайы матема-тикалық дайындық ты қ ажет етпейді. Дегенмен де, MS Excel элек-трондық кестеде жұ мыс жасау негізімен оқ ушы жалпы таныс, кем дегенде онда, ол деректерді енгізіп жә не тү зетулер жү ргізу, форму-лаларды қ ұ растыру, функцияларды қ олдану, жұ мысшы бетті қ а-лыптастыру, сонымен қ атар басқ ада қ арапайым ә рекеттерді жасай алады деп есептеледі. MS Excel-де жасалатын аталғ ан ә рекеттер, кез келген бағ ыттағ ы жоғ ары оқ у орындарында информатика пә нін-де ө ткен, оқ ушының қ алыптасқ ан дағ дысына айналғ ан, оның қ арапайым базалық тә жірибесі болуғ а тиіс.

Сонымен, бү гiнгi кезде кә сіпкердің жаң а ақ параттық қ ұ жырының техникалық жә не методологиялық негiзi, жетекшiнiң жұ мыс қ ұ ралы болып есептелетiн, керектi программа қ ұ рлымдары-мен қ амтамасыздандырғ ан компьютер, сонымен қ атар шешiм қ абылдауғ а арналғ ан ә дiстемелермен математикалық модельдер кешенi болмақ. Демек, еліміздің индустриальдық -инновациялық дамуын қ амтамасыздандыру ү шін келешек жас маман ө ндiрiстi басқ ару жү йесiнде жаң а қ ұ ралдармен ә дiстердi, оның iшiнде ақ параттық технологиялар аясында математикалық модельдеу ә дiстерiн пайдаланып шешiм қ абылдайтындай кә сiптiк дең гейге жетуге мiндеттi.