Шығарудағы алғашқы қадамдар

MS Excel-де қ ұ рылғ ан математикалық модельмен қ андайда бір есептеулерді орындаудан бұ рын, оны Excel-дің жұ мыс бетіне бір ретпен ауыстырады (жазады). Ол ү шін қ андай ұ яларда айнымалылар орналасатынын анық тап, мақ сат функцияны жә не шектеулер функцияларын (сол жағ ын) есептейтін формулаларды керекті ұ яларғ а жазып, сонымен қ атар бө лек ұ яларғ а шектеулердің оң жағ ын жазу керек. Excel-дің жұ мыс бетінде ұ яларда белгіленген мә ндер жә не жазылғ ан белгілер мен формулалардың барлығ ы бірге кестелік модель деп аталады. Шындығ ында бұ лай аталу модель туралы ұ ғ ымды толық білдірмейді, тек оның математикалық модельмен есептеулер жү ргізу ү шін Excel-дің жұ мыс бетінде кесте сияқ ты ың ғ айлы орналасуының қ ажеттілігінен туындайды.

Оң тайластыру есептеріне кестелік модель қ ұ ру жө нінде жал-пы қ абылданғ ан маң ызды ереже жоқ. Дегенмен де Excel-де оң тай-ластыру есептердің кестелік модельдерін қ ұ рғ анда нақ тылы бір принциптерді жә не келешекте Поиск решения қ ұ ралын қ олда-нуды жең ілдететін келесідей ұ сыныстарды ескерген жө н.

· Айнымалылардың мә ндері бө лек бір ұ яларда орналас-тырылады жә не бө лек ұ ялар блоктарында топтастырылады.

· Кестеде ә рбір шектеулерге бө лек жол немесе бағ ана бө лінеді. Шектеулер бө лек ұ ялар блоктарында топтастырылады.

· Мү мкіндігінше айнымалылардың, мақ сат функция мә н-дері сақ талатын ұ ялардың жә не шектеулердің тақ ырыптары, соны-мен қ атар кестелік модельдің бас тақ ырыбы болғ аны жө н.

· Мақ сат функция коэффициенттері сә йкес айнымалы-лардың астына немесе ү стіне орналастырылып, бө лек жолда сақ та-лады; мақ сат функцияны есептейтін формула кө рші ұ яда тұ руғ а тиіс.

· Ә рбір шектеулердің коэффициенттері тұ рғ ан жолдың оң жағ ындағ ы шеткі ұ яда (шектеудің сол жағ ының формуласы жазылғ ан) сол шектеудің есептелген мә ні жазылады. Осы жолда одан кейінгі ұ яда шектеу белгісі (“> =” немесе “< =” немесе “=”) жә не келесі ұ яда шектеудің оң жағ ы жазылады. Мү мкіндігінше шектеудің оң жағ ы формула емес, тұ рақ ты шама болғ аны дұ рыс. Келесі ұ яғ а шектеудің оң жә не сол жағ ының айырымын қ осымша кө рсетуге болады.

· Поиск решения қ ұ ралының сұ хбаттасу терезесінде айнымалылардың теріс болмау шарты белгіленеді. Сондық тан айнымалылардың теріс болмау шартын кестелік модельге енгізу міндетті емес.

Осы нұ сқ ауды бұ лжытпай орындағ ан жағ дайда модельдің барлық негізгі коэффициенттері бө лек ұ яларда орналасады. Сон-дық тан, модельдің формулаларын ө згертпей, оларды керек кезінде жең іл ө згертуге болады. Айнымалыларды немесе шектеулерді кө р-сету ү шін ұ ялар аралығ ын, яғ ни айнымалыларды немесе шектеу-лерді жеке-жеке енгізбей, топ-тобымен енгізуге (ұ ялар аралығ ы-мен) болатындық тан, оларды топтастыру нә тижесінде Поиск решения қ ұ ралымен жұ мыс жасау жең ілдетіледі. Кестелік модельде тақ ырыптардың (комментариялар) болуы, оның кез кел-ген қ олданушығ а тү сінікті болуын қ амтамасыздандыру жә не есеп-ті қ ұ жаттау ү шін қ ажет.

Кестелік модельдің соң ғ ы жолдарының біріне бө лек «Шеші-мі» жолын қ арастырғ ан біршама ұ тымды. Біріншіден, айнымалы-лардың шешімі жә не мақ сат функция мә ні бірге жиналып тұ рса, қ арастырылып отырғ ан модельді қ ұ жаттандыру ың ғ айлы. Оларды тү сіндіретін ө лшем бірліктерін кө рсететін жазулар жазуғ а жә не сан мә ндердің бө лшек жағ ын керекті дә лділікке дейін кө рсету ү шін айрық ша форматтауғ а болады. Екіншіден, математикалық модельде айнымалылардың коэффициенттері ә ртү рлі мә нде немесе шешім мә ндері ә ртү рлі (мысалғ а, бірнеше қ атардан тұ ратын бү тін жә не ү тірден кейін бірнеше қ атардан тұ ратын бө лшек сандар) болса, онда оларды керекті бө лшегіне дейін жә не мақ сат функция мә нін бір ретке тү зетіп, масштабтауғ а тура келеді. Осындай ә рекеттерден кейін «Шешімі» жолында, кестелік модельдің «есептеу» бө ліміне тиіспей, нақ тылы есепке алынатын мә ндерді керекті қ алпына келтіруге мү мкіндік туады.

Кестелік модельге мә ліметтерді жедел енгізуге автоматты кө шіру ә рекеті бірә з кө мек береді. MS Excel-де кө шіру процедура-лары ө те кө п. Солардың ішінен оң тайластыру есептерін шешуде жиі қ олданылатындары: панель қ ұ ралдары кө мегімен кө шіру, тыш-қ ан кө мегімен кө шіру, сү йретіп кө шіру жә не адрестерін сақ тай отырып кө шіру. Осы кө шіру тә сілдерінің ең қ арапайымы, ол панель қ ұ ралдарымен кө шіру. Ол ә рбір компьютерді пайдаланушығ а белгілі.

Тышқ ан кө мегімен кө шіру тә сілінің алгоритмі:

– кө шірілетін объектіні белгілейміз;

– курсорды объектінің шетіне апарамыз;

– “Ctrl” – батырмасын басып жібермейміз. Экранда, курсор стрелкасына “+” белгісі қ осылады;

– тышқ анның сол жақ тағ ы батырмасын басып, жібермей, курсорды кө шірілетін ұ яғ а дейін жылжытамыз;

– тышқ анның жә не “Ctrl” батырмаларын босатамыз. Экранда кө шірілген объект жаң а орнында;

– белгіні алып тастаймыз.

Сү йретіп кө шіру алгоритмі, бір ұ ядан тексті немесе санды (мысалғ а, №5) кө рші келесі ұ яларғ а кө шіргенде қ олданылады. Кө шірілетін объектіні оң ғ а немесе тө мен сү йреткенде, онда тұ рғ ан санғ а, ә рбір кө рші жаң а ұ яда 1 қ осылып отырылады (мысалғ а, №6, №7,...), ал солғ а немесе жоғ ары сү йреткенде, керісінше 1 кемиді (мысалғ а, №4, №3,...)

– кө шірілетін ұ яны белгілейміз;

– белгіленген ұ яның тө менгі оң жақ бұ рышына курсорды апарамыз. Экранда курсор ұ шында қ ара крест пайда болады;

– тышқ анның сол жақ тағ ы батырмасын басып, жібермей, ақ ырғ ы кө шірілетін ұ яғ а дейін жылжытамыз;

– тышқ анның батырмасын босатамыз. Экранда барлық кө рші жә не ақ ырғ ы ұ яларда сандары бірге ө згерген, кө шірілген объекті.

Адрестерін сақ тап кө шіру. Оң тайластыру есептерін шығ а-руда, аргументтері ұ ялардың адрестері болып есептелінетін функциялар жиі қ олданылады. Мысалғ а, А1 ұ яда мына формула тұ рсын:

А1=В1+5.

Егер осы ұ яны Е2 ұ яғ а кө шіретін болсақ, онда мынаны кө реміз:

Е2=А2+5.

Ұ ялар адрестерінің кө шіру кезінде мұ ндай ө згерісі, олардың жаң а адреске автоматты тү рде бейімделуі делінеді.

Егер кө шіру нә тижесінде ұ яның адресі ешқ андай ө згерізсіз сақ талынатын болса, мұ ндай жағ дайда кө шірлетін ұ яның адресіне $ символын енгізу керек. Бұ л кезде мына ережелер ескерілгені жө н:

– символ мына тү рде жазылса $A1, кө шіру нә тижесінде бағ ананың ғ ана аты сақ талады;

– символ мына тү рде жазылса A$1, кө шіру нә тижесінде жолдың нө мірі сақ талады;

– символ мына тү рде жазылса $A$1, кө шіру нә тижесінде бағ ананың аты жә не жолдың нө мірі сақ талады.