ЛЕКЦИЯЛАРДЫҢ КЕШЕНІ 2 страница

Ә р қ абырғ аның пішіні мен қ ұ рылысында ө зіне тә н ерекшеліктері бар. Жоғ арғ ы Ү ІІ қ ос қ абырғ алар шеміршек арқ ылы тікелей тө с сү йегіне жалғ асса, Ү ІІ – ІХ – Х – қ абырғ алар ұ зын шеміршек қ абырғ алар арқ ылы алдың ғ ылармен жалғ асады, ал ХІ – ХІІ – жұ п қ абырғ алардың алдың ғ ы ұ шы бос қ алады. Алғ ашқ ы І – Ү ІІ жұ п қ абырғ аларды ш ы н, олардан кейінгі Ү ІІ – Х – жұ п қ абырғ аларды ж а л ғ а н, ал соң ғ ы ХІ – ХІІ – жұ п қ абырғ аларды б о с қ абырғ алар деп атайды.

Тө с сү йегі – жалпақ сың ар сү йек. Дененің кө кірек қ уысының алдың ғ ы сызығ ының бойында орналасады. Т ө с сү йегінің денесі, тұ тқ асы, семсершесі болады. Тө с тұ тқ асының жоғ арғ ы жағ ында мойындырық, екі жағ ында бұ ғ ана, жә не жеті – жетіден қ абырғ а ойындылары бар.

Омыртқ а сү йектері мен ХІІ қ ос қ абырғ алар жә не тө с сү йегі кө кірек қ уысын қ ұ райды. Адамның кө кірек қ уысы екі бү йірінен қ ысылғ ан конус тә різді, 12 -13 жаста ғ ана ересек адамның кө кірек қ уысындай болады. Кө кірек қ уысы жү рек, қ олқ а жә не ү лкен ө кпе артериялары, ө кпе, бауырды қ орғ айды. Сонымен қ атар, тыныс мү шелерінің еттерінің жә не қ ол еттерінің бекіген жері.

Иық жә не жамбас белдеулерінің сү йектері.Аяқ – қ олдарының сү йектері адам денесінің екі белдеуін қ ұ райды: иық жә не жамбас белдеулері. Омыртқ а жотасының жоғ арғ ы жағ ында екі жауырын сү йектері орналасқ ан. Олар бұ ғ ана жә не тө с сү йектерімен жалғ асады. Жауырынның сыртқ ы бұ рыштары иық басы сү йегі арқ ылы қ ол сү йектерімен жалғ асады.

Ж а у ы р ы н – жалпақ қ ос сү йек, ол омыртқ а жә не қ абырғ а сү йектерімен бұ лщық ет арқ ылы жалғ асады. Жаң а туғ ан сә бидің жауырын сү йегінің иық, қ ұ с тұ мсық ө сінділерінде, буын бетінде, омыртқ а жақ шетінде, жоғ арғ ы жә не тө менғ і бұ рыштарында шеміршектер болады. Б ұ ғ а н а латынның З ә рпі тә різді иілген сү йек.

Қ о л жауырынмен қ озғ ала біткен иін сү йектерінен, шынтақ пен шыбық сү йектерінен қ ұ ралғ ан білек сү йектеріне, білезіктің ұ сақ сү йектері, бес ұ зын алақ ан сү йектері мен саусақ сү йектерінен тұ ратын қ олдың басынан тұ рады. Қ олдың басы сү йектері кеудеге қ арй бағ ытталғ ан лақ ан ойығ ын тү зеді. Алақ ан ойығ ы жаң а туғ ан нә рестеде қ алыптаса бастап, 10 – 13 жаста толық аяқ талады. Осы мерзімде саусақ қ атуы да аяқ талады.

С а у с а қ сү йектері 16 - 18 жаста қ атып аяқ талады.

Жамбас белдеуінің сү йектері. Жамбас белдеуі сегізкө зден жә не онымен қ имылсыз біріккен екі жамбас сү йектерінен қ ұ ралғ ан. Жамбас сү йектерінің ойысында ортан жіліктің басы бекіген. Жамбас пен ортан жілік қ озғ алмалы буын арқ ылы бірігеді.

Ортан жілік пен асық ты жілік бір – бірімен тізе буыны арқ ылы қ озғ алмалы жалғ асқ ан. Табан сү йектері бір – бірімен буындасып жалғ асқ ан сү йектер. Ортан жілік адам денесіндегі ең ірі сү йек. Оның жілік басы, денесі болады.

Бас сү йектері. Бас сү йектері екі негізгі бө ліктен тұ рады: ми сауыты жә не бет сү йектері. М и с а у ы т ы адамның миы орналасқ ан ү лкен қ уыс. Ол маң дай, жұ птасқ ан тө бе, шү йде жә не екі самай, негізгі немесе кө з торы сү йектерінен тұ рады.

Б а с сү й е к т е р і жоғ арғ ы жә не тө менгі жақ, шық шыт – бет, таң дай сү йектері, кең сірік желбезегі, мұ рын сү йегі мен мұ рынның тө менгі кеуілжігі жә не кө з қ уысы сү йектерінен тұ рады.

Тірек – қ имыл жү йесінің бұ зылуының алдын алу гигиенасы жә не оның маң ызы. Баланың жататын тө сегі, тамақ ішкенде жә не сурет салғ анда отратын ү стелі мен орындығ ы, ең бек мө лшері, гигиеналық талап бойынша жасына сә йкес болуы керек. Баланы дұ рыс отыруғ а, тө секте дұ рыс жатуғ а дағ дыландыру қ ажет. Ү стелде дұ рыс отыруғ а дағ дыланса, арқ ы еттері кү шейіп, омыртқ а жотасының дұ рыс ө суіне мү мкіндік туады. Физиологиялық жә не гигиеналық тұ рғ ыдан қ арағ анда бала ү стелде тік дұ рыс отырып дағ дыланғ анда омыртқ а сү йектері қ исаймай, дұ рыс ө седі, бұ лшық еттері шынығ ады. Ірі қ ан тамырлары мен жү регінің қ ызметі жақ сы жетіледі. Ал дұ рыс отырмаса, сү йектері қ исайып, қ ан тамырлары қ ысылып, бұ лшық еттері шынық пай бала тез шаршайды. Буны қ атпағ ан баланың омыртқ а жотасында сколиоз, кифоз бен лордоздың патологиялық тү рлері қ алыптасады. Ондай баланың жалпы денсаулығ ы нашар болады.

Тақ ырып: Бұ лшық еттің қ ұ рылысы

Жоспар: Бұ лшық еттердің қ ұ рылысы мен қ ызметі.

Баланың қ имыл-қ озғ алысы.

Баланың дамуына қ имыл-қ озғ алыстардың ә сер етуі.

Кілт сө здер: бұ лшық ет, гиподинамия

Жаң а туғ ан сә бидің бұ лшық еттері толық қ алыптаспағ анымен, дене салмағ ының 20-22%-ндай ғ ана (ересек адамда 45-40%) болады. Адам денесінде 600-ден астам бұ лшық еттер бар. Олар бір-бірімен тарымас ұ штары арқ ылы жақ ын орналасқ ан қ аң қ а сү йектеріне бекітіледі. Қ аң қ а еттері негізінен кө лденең салалы еттерден тұ рады. Қ аң қ а еттерін кө лденең салалы ет ұ лпаларынан тұ ратын, қ ұ рамында дә некер ұ лпасы, нервтер жә не тамырлары бар мү шелер деп есептейді. Сырт қ ұ былысына қ арасақ, бұ лшық еттер сің ір басынан басталып, еттің денесі немесе айырлы сің ірімен аяқ талады. Бұ лшық еттердің пішіні ә р тү рлі болып, ө зінің атқ аратын қ ызыметіне байланысты қ алыптасады. Олар ұ зын салалы, қ ысқ а, жалпақ, ромба, квадрат, трапеция т.б. тә різді болып келеді. Бұ лшық еттің екі басы болса, оны жай қ арапайым ет деп, ү ш не одан да кө п бастары болса, кү рделі ет деп атайды. Қ озғ алтатын буындардың санына байланысты еттерді бір буынды, қ ос буынды жә не кө п буынды деп бө луге болады. Қ ызыметіне қ арай бү гілдіргіш, жазылдырғ ыш, айналдырғ ыш т.б. болып бө лінеді. Бұ лшық еттердің орналасуына қ арай бас, мойын, арқ а, кеуде, қ ол-аяқ еттеріне жіктеледі. Жалпы алғ анда денеде 327 жұ п еттер мен 2 сың ар ет бар Бұ лшық еттердің қ ызметі олардың негізгі қ асиеттері-жиырылуғ а байланысты орындалады. Жиырылу арқ ылы ет қ ысқ арып, оның жиырылу қ абілетін кө рсетеді. Еттің жиырылу нерв импульстерінің орталық жү йке жү йесінің ә р жерінен келіп бұ лшық етті қ оздырады.

Еттің қ ызыметі оның лабильділігінеде байланысты. Ұ лпаның лабильділігі деп оның қ озуды ө ткізу жылдамдығ ы мен қ озу уақ ытын айтады.

Бұ лшық еттер кө п ядролы жуандығ ы0, 1 мм, ұ зындығ ы 2 мм-12 см ет талшық тарынан тұ рады. Олардың сыртын фасция деп аталатын бұ лшық ет қ абығ ы жабады. Ет талшық тары саркоплазмадан, жиырылу қ асиеті бар миофибрилдерден, митохондриялар мен басқ а тү рлі оргонойдтардан тұ рады. Бұ лшық еттердің қ ан тамырлары кө п болады. қ ан тамырлары арқ ыле етте тү рлі қ оректік заттар, оттегі тасылып, зат алмасуынан пайда болғ ан қ ажетсіз заттар мен кө мірсу қ ышқ ылы шығ арылады. Бұ лшық еттердің лимфалары да кө п болады.

Бұ лшық еттерде кө птеген нерв ұ штары- рецепторлар орналасқ ан. Олар еттің қ озуына байланысты жиырылу жә не созылу дә режелерін сезеді.

Бұ лшық еттердің ө сіп жетілуі ә р тү рлі. Алғ ашқ ы жылы ең алдымен қ ұ рсақ еттері дамиды да, кейіннен шайнау еттері жетіледі. Ең бектеу мен жү руге байланысты жыл аяғ ында аяқ -қ ол жә не арқ а еттері ө сіп дамиды. Баланың ө суі барысында жалпы мускулатураның салмағ ы 35 есе ұ лғ аяды. Жыныстық жетілу кезінде жас ө спірімдердің жілік сү йектерінің ө суіне қ арай олардың сің ірлері де ө седі. Бұ л кезде бұ лшық еттер ұ зарып, жіп-жің ішке болып кө рінеді. Сондық тан жас ө спірімдердің аяқ қ олдары сорайып кө рінеді. 15-16 жаста еттер толып жуандай бастайды. Бұ лшық еттердің дамуы негізінде 25-30 жасқ а дейін байқ алады.

Баланың қ имыл-қ озғ алысы. Жаң а туғ ан нә рестенің денесінің, аяқ -қ олдарының қ имылдары ө те кө п, бірақ олар дұ рыс ү йлеспеген, еріксіз шым-шытырық қ имылдар тү рінде орындалады.

Кең істікте белсенді қ озғ алуғ а байланысты пайда болатын дененің еркін қ имылын л о к о м о ц и я деп атайды. Қ озғ алыстың дамуы тірек-қ имыл жү йесі мен жү йке жү йесінің дамып жетілуіне байланысты. Жү ру, секіру, шапқ ылау т.б. кү рделі қ имылдар жә не оларды дұ рыс бағ ыттау қ абілеті 3-5 жаста жетіледі. Қ озғ алудың дамуы біркелкі емес, г е т е р е х р о н д ы тү рде болады. Жұ мысқ а тө зімділіктің артуы жә не мү шелердің бұ лшық еттердің жұ мыс мерзімі кө бейіп, демалыс мерзімінің азаюынан болады. 6-7 жаста синхронды (грек. С и н х р о н о сбірнеше қ ұ былыстың уақ ыт жағ ынан сә йкестігі) ең бек реттеледі.

Баланың дамуына қ имыл-қ озғ алыстардың ә сер етуі.Адамның денесі мен қ имыл-ойының дамуына қ озғ алыс кү шті ә сер етеді. Нә рестенің қ озғ алыс белсенділігіне бө гет жасағ анда оның жалпы дамуы нашарлайды жә не кешігеді. Кү нделікті тіршілікте орындалатын қ имылдардың қ осындысын адамның қ о з ғ а л ы с б е л с е н д і л і г і деп атайды. Қ озғ алыс белсенділігі ұ йымдастырылғ ан жә не ұ йымдастырылмағ ан қ имылдардан тұ рады. Ұ йымдастырылғ ан қ озғ алыс белсенділігіне дене шынық тыру жаттығ улары, спорт, сабақ кезінде белгілі ең бек ә рекетіне байланысты пайда болғ ан қ озғ алыстар жатады. Ал ұ йымдастырылмағ ан қ озғ алысқ а тү рлі ойындар кезіндегі, ө зін-ө зі кү туге байланысты, қ ыдырғ ан кездегі қ озғ алыстар жатады. Адам денесі ү шін ұ йымдастырылғ ан қ озғ алыстардың маң ызы зор. Сондық тан мектеп жасына дейінгі балалардың мұ ндай қ озғ алыстарын дұ рыс жоспарлап іске асыру арқ ылы балалардың қ имыл-дағ дыларын қ алыптастыруғ а, саналы қ озғ алыстарын кө бейтуге болады. Ұ йымдастырылғ ан қ озғ алыстар аз болуына байланысты соң ғ ы жылдары балаларда г и п о д и н а м и к а н ы ң (лат. Гипо+динамика- қ озғ алыс) белгілері пайда бола бастайды. Гиподинамия деп бұ лшық еттердің қ озғ алыс белсенділігінің тө мендеуін айтады. Қ озғ алыс белсенділігі тиімді мө лшерден асып кеткенд, мысалы, ауыр жұ мыс, мө лшерсіз ең бекпен шұ ғ ылданғ анда, гиподинамия пайда болады. Гиподинамия организмнің қ ызыметін, қ алыпты жағ дайын бұ зады. Себебі нерв-ет, тжү рек қ ан тамырлары, тыныс т.б. жү йелердің қ ызыметі осы шектен тыс қ озғ алыс барысында қ алпына келіп ү лгермеиді де, олардың зорығ у белгілері байқ алады Сондық тан балалардың қ озғ алыс белсенділігін гигеналық талапқ а сә йкес жасына лайық тап ұ йымдастырғ ан жө н. Бү гуге қ атысатн бұ лшық еттері ә лсіз болғ андық тан жә не оларды қ озғ алыс нейрондарының ең бек қ абілеті тө мен болғ андық тан мектепке дейінгі жастағ ы балалар сурет сабағ ында немесе басқ а сабақ та 4-5минуттан кейін-қ жиырылатын бұ лшық еттері босайды да, мазасыздана бастайды: дұ рыс отырмайды, сондық тан омыртқ алары қ исайып кетуі мү мкін. Ә фсіресе ұ зақ тү регеліп тұ ра алмайды. Осығ ан байланысты балаларды 2-3 минуттан артық тік тұ рғ ызуғ а болмайды.

Тақ ырып: Ас қ орыту органдары, оның жас ерекшеліктері

Жоспар: Ас қ орыту мү шелері жә не олардың қ ызметін зерттеу ә дістері

Ауыздағ ы ас қ орыту жә не оның жас ерекшеліктері

Қ арында астың қ орытылуы жә не оның жас ерекшеліктері

Кілт сө здер: тамақ, белок, қ арын

Ас қ орыту маң ызы. Адам ө з тіршілігіне қ ажетті қ оректік заттарды тамақ тану арқ ылы алады. Желінген тамақ сол кү йінде бойғ а сің бейді. Сондық тан ол ас қ орыту мү шелерінде қ орытылып, ыдырап, соның нә тижесінде пайда болғ ан заттардан организм ө зіне тә н бейімделген заттарды қ ұ рады.

Астың қ ұ рамындағ ы заттар бірнеше сағ аттың ішінде бө лшектеніп, қ орытылып, ыдырауы тиіс. Тамақ тың қ ұ рамы (нан, ет, ірімшік, картоп, сү т, қ ияр, қ ызамық, жұ мыртқ а, алма, ө рік т.б.) адам денесіндегі ұ лпалардың заттарына мү лде ұ қ самайтындық тан, олар қ орытылып, дененің ұ лпаларын жасауғ а қ ажетті қ арапайым заттарғ а бө лінеді. Мұ ндай бө ліну адам денесінде ерекше жү йе қ ұ ратын – ас қ орыту мү шелерінде болады. Ас ауыз қ уысында, одан соң асқ азанда, содан кейін он екі елі ішекте, ащы ішекте біртіндеп қ орытыла жә не сің іп, ақ ырында қ ажетсіз қ алдық заттары тік ішек арқ ылы сыртқ а айдалады. Жеген тамақ белгілі бір жылдамдқ пен ас қ орыту мү шелерінің қ абырғ асындағ ы еттердің жиырылуына байланысты бір бағ ытта жылжиды. Егер ас қ орыту жолының қ озғ алысы жылдам болса, онда жеген ас толық қ орытылып ү лгермейді. Ал, керісінше, баяу қ озғ алатын болса, ас қ оймалжың ы бір жерде тұ рып қ алып, ас қ орыту бұ зылады. Ас қ орыту мү шелерінің қ озғ алысын жү йке жү йесі реттейді.

Тамақ тың қ ұ рамын (ет, нан, кө кө ніс, жеміс т.с.) химиялық тұ рғ ыдан зерттесек, онда қ оретік заттар – белок, май жә не кө мірсу, витаминдер тұ здар жә не су бар екенін білеміз.

Белок таза кү йінде жұ мырқ аның ақ уызында болады, май - ө сімдік жә не жануарлар майы мен сары май, ал кө мірсу – крахмал мен қ ант тү рінде кездеседі.

Тамақ тың қ ұ рамындағ ы белоктар, майлар мен кө мірсу - ө те кү рделі заттар. Олар ас қ орыту жү йесінің мү шелерінде қ орытылып, организмнің ө суіне, жұ мыс істеуге қ ажетті материал ретінде пайдаланылады. Тамақ тың қ ұ рамындағ ы – қ оректік заттар – организмге аса қ ажетті қ уаттың (энергияның) кө зі. Тамақ тың қ ұ рамындағ ы витаминдер, тұ здар мен су да организм ү шін аса маң ызды. Олар тү рлі химиялық реакциялардың жү рінуіне, денедегі клеткалардың тірлігіне қ ажетті жағ дайларды тудырады жә не ө здері де тікелей сол реакцияларғ а қ атысады.

Су минералды тұ здары мен витаминдер организмде ө згермей, сол кү йінде сің еді. Ал тамақ тың қ ұ рамындағ ы белоктар, майлар мен кө мірсу сол кү йінде сің бейді. Бұ л қ оректік заттар ас қ орыту мү шелерінің қ абырғ асы арқ ылы сің е алмайтын ірі молекулалардан тұ рады. Тамақ тың қ ұ рамындағ ы заттардағ ы заттардың физикалық жә не химиялық қ орытылуының нә тижесінде олар жай жә не еритін заттарғ а айналады да, ас қ орыту мү шелерінің қ абырғ асы арқ ылы қ анғ а сің іп, қ анмен кү ллі клеткаларғ а тасылады. Организмде тү рлі ас қ орыту сө лдерінің қ атысумен белоктар амин қ ышқ ылдарына, майлар – глицерин мен май қ ышқ ылдарына, ал кү рделі кө мірсулар жай қ анттарғ а (глюкоза жә не басқ алар) ыдырайды. Мұ ндай химиялық ө згерістер ас қ орыту сө лдерінің қ ұ рамындағ ы ферменттердің ә серінен болады. Ферменттер – адам организмінің ө зінде тү зілетін биологиялық катализаторлар. Олар ө те белсенді белоктардан тұ ратын ерекше заттар. Олардың ә рқ айсысы белгілі бір арнайы қ асиетті заттарғ а, заттар тобына, молекуладағ ы химиялық байланысқ а ғ ана ә сер етеді. Ферменттердің ә серінен сің бейтін, ерімейтін кү рделі заттар еритін, оң ай сің етін жай заттарғ а айналады.

Ас қ орыту жү йесінің мү шелеріне ауыз қ уысы, ү ш жұ п сілекей бездері, жұ тқ ыншақ, ө ң еш, ас қ азаны (қ арын), ащы ішек пен тоқ ішек, бауыр мен ұ йқ ы (қ арын асты) бездері жатады.

Ас қ орыту мү шелерінің қ ызметін зерттеу ә дістері. Ас қ орыту мү шелерінің қ ызметін орыс физиологы И.П.Павлов мұ қ ият зерттеген. Арнайы фистулалық ә дісті қ олданып И.П.Павлов ас қ орыту мү шелерінің негізгі тетіктерін анық тап, осы кезге дейін маң ызын жоймағ ан қ ұ нды мә ліметтер алды, ал ғ алым 1904 жылы дү ниежү зілік Нобель сыйлығ ымен марапатталды. И.П.Павлов пен оның шә кірттері жануарлдардың ас қ орыту мү шелеріне фистула деп аталатын тү тікше орнату арқ ылы ас жолындағ ы тамақ тың барлық ө згерістерін зерттеді. Бұ л ә діс жануарлардың ғ ана ас қ орыту тетіктерін кө рсете алады, ал адамдарғ а ондай фистулаларды тү рлі сырқ аттарғ а байланысты уақ ытша ғ ана орнатады. Адамның ауыз қ уысындағ ы сілекейдің қ ұ рамын зерттеу ү шін арнайы жабысқ ақ капсулаларды пайдаланады. Ең кең тарағ аны Лешли – Красногорскийдің капсуласы.

Қ арын мен ішектерде астың қ орытылуын зерттуде ең кө п қ олданылатын ә діс – зонд жұ тқ ызу. Арнайы жасалғ ан тү тікше – зонд арқ ылы ас қ орыту жолының мү шелерінің ішкі беткейін, ас қ орыту сө лдерінің химиялық қ алпын (жағ дайын) зерттеп, адамның ас қ орыту жү йесіндегі сырқ аттарын анық тайды. Сонымен бірге ас қ орыту мү шелерін зерттеуде арнай гастроскоп (грек. Гастер, гастрос –қ арын +скопия -қ арймын) деген аспап арқ ылы қ арынды зерттейтін гастроскопия жә не радио байланысы арқ ылы тү рлі физикалық жағ дайларын зерттейді. Сонымен қ атар радиотелеметрия жә не ультра дыбыстармен зерттеу (УЗИ) ә дістері қ олданылады.

Ауыз қ уысындағ ы ас қ орыту, оның маң ызы. Жеген тамақ ауыз қ уысынан бастап қ орытылады, мұ нда тамақ тың дә мі, температурасы, басқ а да қ асиеттері анық талады. Сұ йық тамақ бірден жұ тылады, ал қ ою тамақ шайналып ұ сақ талады, сілекеймен араласып ас қ оймалжың ына айналады. Асты шайнау ас қ орытудың алғ ашқ ы кезең і. Астың ә рі қ арай қ орытылуы оның шайналу дә режесіне сай болады. Кейбір мә ліметтерге қ арағ анда, шала шайналғ ан астың 35-40% қ орытылып ү лгермей, организмнен сыртқ а айдалады. Сондық тан тамақ ты мұ қ ият ұ зақ шайнайтын кісіге ондай мө лшер жеткіліксіз болады. Тамақ ты шайнап, ұ сату – ауыз қ уысының негізгі қ ызметі. Шайнауғ а қ озғ алмалы орналасқ ан тө менгі жақ сү егі мен қ озғ алмайтын ү стің гі жақ сү йегінде орналасқ ан тістер, тіл жә не ұ рт қ атысады.

Тістер тамақ ты шайнап ұ сақ тайды, тіл шайналғ ан асты қ озғ алтып, сілекеймен араластырады да жұ тқ ыншақ қ а қ арай жылжытады.

Ауыз қ уысына ү ш жұ п сілекей бездерінің ө зектері ашылады: шық шыт, жақ асты жә не тіласты. Бұ лардан басқ а ауыз қ уысының кілегей қ абатында ұ сақ бездер болады. Ересек адамда орта есеппен тә улігіне 1-1, 5 л сілекей бө лінеді. Сілекейдің қ ұ рамы мен мө лшері астың қ ұ рамындағ ы заттарғ а байланысты. Сұ йық тамақ қ а сілекей бө лінбейді. Қ ою асқ а, ә сіресе қ ұ рғ ақ тамақ қ а шығ атын сілекейдің қ ұ рамында су кө п болады. Қ ұ рғ ақ жә не қ ою тамақ шайналып, сілекеймен шыланып, жұ туғ а ың ғ айлы ас қ оймалжың ына айналады да, тілдің жә не ұ рт еттерінің қ озғ алысы арқ ылы жұ тылады. Ауыз қ уысында механикалық ә серден басқ а сілекейдің қ ұ рамындағ ы ферменттердің қ атысуымен қ оректік заттар қ орытыла бастайды. Сілекейдің қ ұ рамында кө мірсуды қ ортатын ферменттер бар. Соң ғ ы жылдардағ ы мә лімет бойынша, оның негізгі ферменті сілекей а м и л а з а с ы крахмал мен гликогенді ыдыратады, бірақ ауыз қ уысында ас ө те аз уақ ыт болады, сондық тан химиялық ә сер тамақ ты қ орытуда онша маң ызды емес.

Тақ ырып: Зат жә не энергия алмасулары

Жоспар: Зат алмасу жә не оның жас ерекшелігі.

Белоктың алмасуы. Май мен кө мірсуының алмасуы

Тұ здар мен судың алмасуы.

Кілт сө здер: энергия, белок, май, кө мірсу, тұ здар, су.

Астың маң ыздылығ ы мен сің імділігі оның қ ұ рамына байланысты. Нанның, ет пен сү ттің сің імділігі мен маң ыздылығ ы олардағ ы белок, май, кө мірсу жә не витаминдерге байланысты анық талады. Зат алмасуы тірі табиғ аттың ерекше маң ызды жә не организмнің негізгі қ ызметі. Зат алмасуы тоқ татылысымен тіршілік жойылады. Оның барысында организмге тү рлі қ уаты бар қ оректік заттар, тұ здар мен су кіреді де, бұ л заттардың ыдырауынан пайда болғ ан денеге қ ажетсіз улы заттар денеден шығ арылады. Жаң адан қ абылданғ ан заттардан организмдегі ұ лпалардың клеткаларының ө здеріне бейімделген заттар жасалады. Бұ л ассимиляция, яғ ни организмге енген заттарды ө здеріне бейімдеп ө згерту. Мұ нымен бірге организмде клеткалар мен олардың бө лшектері ескіреді, олар ыдырайды, яғ ни диссимиляция байқ алады. Ассимиляция мен диссимиляцияның нә тижесінде организм ескіріп тозғ ан қ ажетсіз заттарды сыртқ а шығ арады жә не қ ызыметіне қ ажетті қ уат алады.

Адам организміндегі клеткалардың қ ұ рамында кө птеген химиялық заттар бар. Олар органикалық жә не бейорганикалық болып екі топқ а бө лінеді. Органикалық заттарғ а: белок, май, кө мірсу, гормондар мен ферменттер, ал бейорганикалық заттарғ а: су, тү рлі минерал тұ здары жатады.

Белоктың маң ызы жә не қ ажетті мө лшері. Азық тың ең қ ұ нды бө лігі белок, ө йткені белокпен ғ ана тамақ танса, адам біраз уақ ыт ө мір сү ре алады, ал белоксыз ө мір сү ру мү мкін емес. Белок ыдырағ анда май мен кө мірсу тү зіледі. Егер белокты (айталық, сү ттің белогын) тікелей қ анғ а жіберсе, адам уланады. Кейбір адамдарғ а сиыр сү ті, жұ мыртқ а жақ пайды, себебі бұ л тамақ тардағ ы белок ішек-қ арын арқ ылы ыдырайды, сол кү йінде қ анғ а ө теді.

Белоктың қ ұ рамында азот, кү кірт, амин қ ышқ ылдар бар, ал май мен кө мірсуында олар жоқ.

Қ арапайым белоктың қ ұ рамында 4 зат қ ана бар: оттегі, сутегі, кө мірсу мен азот, ал кү рделі белоктарда (мысалы мидың белогында) бұ лардан басқ а кү кірт, фосфор, темір т.б. бар.

Организімдегі белоктар тү рлі қ ызмет атқ арады. Ферменттердің негізі болып зат алмасуындағ ы химиялық реакциялардың қ арқ ынын ө згертеді, яғ ни биологиялық катализатор қ ызметін атқ арады. Кейбір белоктар транспорттық қ ызмет атқ арып, заттарды тасымалдауғ а қ атысады. Тамақ тың қ ұ рамындағ ы кү рделі белоктар ас қ орыту сө лдерінің ә серінен қ арапайым тү рлері пестицидтерге жә не амин қ ышқ ылдарына айналады. Амин қ ышқ ылдарының 10 % организімнің ө зінде ө ндірілмейді, сондық тан оларды таптырмайтын қ ышқ ылдар дейді. Бұ ларғ а аргинин, триптофан, лейцин, изолейцин, валин, треонин, лизин, метионин мен фенилаланин жатады.

Майдың организмдегі маң ызы жә не қ ажет мө лшері. Май мен кө мірсудың қ ұ рамдары белоктан гө рі қ арапайым, бұ лар химиялық ү ш заттан тү зіледі: кө мірсутегі, оттегі жә не сутегі. Бұ л екеуінің қ ұ рылысының бірдей болуы организмге бірі жеткіліксіз болғ анда оның орнына екіншісін пайдалануғ а мү мкіндік береді. Қ ажет болғ анда майдан кө мірсу, ал кө мірсуден май оң ай тү зіледі. Майдың кө бі май ұ лпасындағ ы организмнің қ уат қ оры. Дененің кейбір клеткалары ө з қ ұ рамында майды ө те кө п мө лшерде жинайды да, организмнің жылу жә не механикалық изоляторы ретінде пайдаланылады, яғ ни ол қ орғ ану қ ызметін атқ арады. Май қ орының мө лшері адамның тамақ тану ерекшелігіне, тамақ тың мө лшеріне, жынысына, дене қ ұ рылысының (конституциясының) ерекшелігіне байланысты. Адам кү ніне 80-100 г май жейді. Тамақ тың қ ұ рамында жануар майы да, ө сімдік майы да болуы тиіс. Олардың ара қ атынасы шамамен 2: 1 қ атынасындай болуы керек. Ө сімдік майының линоль, линолен, арахидон іспетті кейбір май қ ышқ ылдарының тү рлері организмде ө ндірілмейді. Кө мірсудың организмдегі маң ызы мен қ ажет мө лшері. Кө мірсулары адам организмінде глюкоза, фруктоза, галактоза, лактоза т.б. іспетті моносахаридтерге дейін ыдырайды. Глюкозаның мө лшері адам қ анында 0, 1%. Глюкозаның қ андағ ы мө лшері 0, 11-0, 12 %-ғ а дейін кө бейтілген ол қ аннан бауырғ а жә не бұ лшық еттерге тасылады да, онда жануар крахмалы деп аталатын зат – гликогенге айналады. Егер 0, 12 % -дан асып кетсе, артық қ антты денеден шығ аруғ а бү йрек кіріседі. Мұ ны глюкозурия деп атайды. Бұ л ауру ұ йқ ы безінің Лангерганс аралшаларының ішкі секрециялық қ ызыметі бұ зылып инсулин гормоны жетіспегенде байқ алады.Жалпы алғ анда, бала денесінде кө мірсу тиімді тү де сің еді. Дене массасының 1 кг-ына шақ қ анда кө мірсудың мө лшері емшектегі нә рестеде 10-12 г, 1-3 жаста-12-13 г, 4-7 жаста-13-14г, 8-13 жастағ ы балаларда -10-11 г болады. Ересек адамдарда оның мө лшері 3 г/кг-нан аспауы керек.