Развіццё сельскай гаспадаркі і феадальных адносін.

Асноўнымі заняткамі насельніцтва ў 14 – 16 стст. застаюцца земляробства, жывёлагадоўля і хатняе рамяство. Асноўная сельскагаспадарчая культура – жыта. Таксама вырошчваліся ячмень, пшаніца, авёс, лён, проса, каноплі, гародніна. Асноўныя прылады земляробчай працы – драўляная двурогая саха, плуг, барана. Асноўная цяглая жывёла – коні (на ўсходзе), валы (на захадзе). Пераважныя віды агратэхнікі – трохполле і двухполле. У паўднёвых і лясістых раёнах працягвала месцамі існаваць падсечна-агнявое земляробства.

Вярхоўным уласнікам усіх зямель ВКЛ намінальна лічыўся вялікі князь.

Паводле спосабу ўладання землі падзяляліся на дзяржаўныя і прыватныя.

Дзяржаўныя землі падзяляліся на дзве катэгорыі:

– воласці (ворныя землі былі ў асабістым карыстанні сялян, астатнія выкарыстоўваліся калектыўна);

– гаспадарскія двары (належалі непасрэдна князю, кіраваліся яго адміністрацыяй і забяспечвалі княжацкі двор і казну ўсім неабходным).

Шляхі пашырэння прыватнага землекарыстання:

- падараванні з боку вялікага князя або буйных феадалаў сваім васалам ці царкве (каталіцкай або праваслаўнай);

- купля-продаж;

- залога (застава) з наступным адчужэннем.

Удзельная вага прыватнага землекарыстання павялічваецца з 30% у 14 ст. да 65% у 16 ст.

Формы прыватнага феадальнага землеўладання:

1) на пэўны час;

2) пажыццёва або на працягу некалькіх пакаленняў;

3) на вечнасць.

Прыватнае землеўладанне пераважае на захадзе ВКЛ; дзяржаўнае - на ўсходзе.

На працягу 14-16 стст. умацоўвалася прывілеяванае становішча феадальнага землекарыстання. Агульнадзяржаўныя прывілеі 1387, 1413, 1434, 1447 гг., Статуты ВКЛ гарантавалі недатыкальнасць прыватных маёнткаў, вызваленне ад натуральных і грашовых падаткаў, мытных збораў і г.д. Утвараюцца вялікія латыфундыі буйных феадалаў (Радзівілы, Гаштольды, Кішкі, Глябовічы, Валовічы, Друцкія, Астрожскія і г.д.).

Асноўнай адзінкай сялянскай гаспадаркі і адначасова адзінкай падаткаабкладання з’яўляўся сялянскі двор – “ дым ”. З некалькіх дымоў утваралася сельская абшчына (грамада). Яна арганізоўвала размеркаванне ворыва і сенакосаў паміж дымамі, выплату падаткаў і выкананне павіннасцяў. Абшчыне належылі выганы, сенажаці, рыбныя ловы, лясныя ўваходы. На агульных сходах абшчыны выбіраліся старцы, дзесяцкія, соцкія, якія арганізоўвалі абшчынае жыццё: унутранае размеркаванне зямлі, расклад павіннасцяў пры захаванні кругавой парукі, копны (абшчынны) суд. Сялянская гаспадарка мела амаль выключна натуральны характар.

Паступова к 16 ст. феадалы прысвойвалі сабе права распараджэння абшчыннымі землямі, а потым і ўсімі землямі сялян, выконвалі іншыя функцыі абшчыны (суд, раскладка павіннасцей, выбар старцаў і г.д.). За карыстанне зямельнымі надзеламі сялян абавязвалі выконваць шматлікія павіннасці, якія змяняліся па меры развіцця феадальных адносін.

Да асноўных відаў сялянскіх павіннасцей належылі:

- Даніна (натуральны аброк) – асноўны да 16 ст. від павіннасцей на карысць дзяржавы або феадала. Мела дзве формы:

– “д зякло ” – даніна жытам, пшаніцай, аўсом, сенам;

– “ мезлева ” – даніна мясам, яйкамі, прадуктамі бортніцтва і палявання.

- Паншчына – адпрацоўкі ў гаспадарскіх і панскіх дварах з дапамогай уласных прылад працы і працоўнай жывёлы (распаўсюдзілася з 15-16 стст.).

- Чынш – грашовы аброк (распаўсюдзіўся з 15-16 стст).

- Дадатковыя павіннасці: будаўніцтва і рамонт замкаў, дарог, мастоў, удзел у зборах грошай на ваенныя патрэбы і г.д.

Паводле юрыдычных прынцыпаў сялянскае насельніцтва падзялялася на наступныя катэгорыі:

- людзі пахожыя – сяляне, якія з’яўляліся асабіста свабоднымі і выконвалі павіннасці на карысць уладальніка зямлі; мелі права змены месца жыхарства;

- людзі непахожыя – сяляне, якія выконвалі павіннасці на карысць уладальніка і былі асабіста залежнымі ад землеўладальніка; без яго дазволу яны не мелі права змяняць месца жыхарства;

- закупы, радовічы – сяляне, якія знаходзіліся ў часовай поўнай залежнасці ад уладальніка за атрыманую пазыку або паводле заключанага дагавору;

- халопы, чэлядзь нявольная – рабы, якія лічыліся асабістай уласнасцю ўладальніка.

Паводле спецыфікі выконваемых павіннасцей сяляне падзяляліся на наступныя групы:

- даннікі – сяляне, што выплочвалі ўладальніку даніну прадукцыяй асабістай гаспадаркі – збожжам, медам, футрам і інш.;

- асадныя сяляне або чыншавікі – сяляне, якія выплочвалі грашовы падатак на карысць уладальніка;

- людзі цяглыя – сяляне, якія выконвалі на карысць уладальніка паншчыну;

- сяляне-слугі – прывілеяваная частка сялянства: конюхі, сельскія рамеснікі і прамыславікі, ваенна-служылыя сяляне (баяры панцырныя, путныя, слугі-баяры), сельскі адміністрацыйны апарат (соцкія, старцы і г.д.);

- агароднікі – збяднелыя сяляне ці былыя хатнія рабы, ад якіх уладальнік імкнуўся атрымаць большы даход і саджаў на невялікі кавалак зямлі за невялікія адпрацоўкі;

- людзі лёзныя, кутнікі, халупнікі – беззямельныя сяляне, якія жылі за кошт часовых заробкаў.

У цэлым да 16 ст. у агульнай масе сялянства пераважалі асабіста свабодныя “людзі пахожыя”. Землі, якія знаходзіліся ў непасрэдным карыстанні дзяржавы або феадалаў пры двары, былі невялікімі; для іх апрацоўкі выкарыстоўвалася пераважна праца халопаў, закупаў, радовічаў. Пераважная частка зямлі знаходзілася ў карыстанні сялянскіх абшчын, якія выплочвалі ўладальніку даніну.

Такім чынам, да сярэдзіны 16 ст. сельская гаспадарка ВКЛ мела пераважна натуральны характар. У яе межах адбывалася паступова еразвіццё феадальных адносін.