Мақсаты: Әр түрлі реактивтердің қасиетін, оларды пайдалану және сақтау ережелерін білу.

Химиялық реактивтер мен заттарды Қ азақ стан Республикасы Білім министрлігі бекіткен оқ ыту қ ұ ралдарында кө рсетілген талапқ а сай алу керек.

Химия кабинеттерінің қ ауіпсіздік ережелеріне сә йкес мектепте қ олданылатын реактивтер 8 топқ а бө лінеді:

1. қ опарылғ ыштық қ асиеті бар реактивтер;

2. қ алыпты жағ дайда сумен ә рекеттесетін, жең іл тұ танатын, қ опарылғ ыш газдар тү зетін реактивтер(литий мен натрий, кальций карбиді);

3. дұ рыс сақ талмаса ө здігінен жанатын реактивтер;

4. жең іл тұ танатын сұ йық реактивтер;

5. жең іл тұ танатын қ атты реактивтер (қ ызыл фосфор, магний.кү кірт);

6. жең іл тотығ атын реактивтер (калий перманганаты, концентрлі азот қ ышқ ылы, нитраттар);

7. аз мө лшерде физиологиялық активті қ осылыстар (барий хлориді мен нитраты, хроматтар мен дихроматтар, фенол;

8. іс жү зінде қ ауіпті емес заттар (кесектелген алюминий, натрий хлориді, магний оксиді)

Химиялық реактивтер, химиялық реагенттер — лабораторияларда анализ жасауда, ғ ылыми-зерттеу жұ мыстарында тү рлі қ осылыстардың химиялық ө згерісін, қ асиеттерін, алыну ә дістерін анық тау, т.б. мақ саттар ү шін қ олданылатын химиялық препараттар. Химиялық реактивтер кө біне жеке заттар болғ анымен кейбір заттардың қ оспасы да (мысалы, петролейн эфирі) реактивтерге жатады. Тазалығ ына қ арай Химиялық реактивтер ерекше тазартылғ ан, химиялық таза, анализ ү шін таза, аса тазартылғ ан, техникалық ө нім деп бө лінеді. Реактивтердің тазалығ ы Мемлекеттік Стандартқ а сә йкес болуы керек. Химиялық реактивтердің аты жазылғ ан қ ағ азда атауы, формуласы, қ оспасының мө лшері кө рсетіледі. Химиялық реактивтер қ ұ рамына қ арай анорганикалық, органикалық, қ ұ рамында радиоактивті изотоптары бар реактивтер, ал қ олданылуына қ арай аналитикалық реактивтер, сондай-ақ химиялық индикаторлар, органикалық еріткіштер болып бө лінеді. Органикалық функционалды анализ ү шін қ олданылатын Химиялық реактивтер белгілі, мысалы, 2, 4-динитрофенилгидразин, фенилгидразин, семикарбазид альдегидтер мен кетондардың саны мен сапасын анық тауда қ олданылады. Улы, тез тұ танатын, қ опарылуы қ ауіпті Химиялық реактивтерде бар, сондық тан оларды қ олданғ анда белгілі ережелерді бұ збау керек. Ауа ә серінен оң ай бұ зылатын реактивтерді жабық шыны ыдыстарда сақ тайды.

Реактивтер бейорганикалық жә не органикалық болып екіге бө лінеді. Бейорганикалық қ а металдар, бейметалдар, оларпдың оксидтері мен гидроксидтері, қ ышқ ылдар мен тұ здар жатады, ал органикалық қ а кө мірсутектер, спирттер, альдегидтер, кетондар, карбон қ ышқ ылдары, гетероциклді қ осылыстар, индикаторлар, бояғ ыш заттар т.б. жатады.

Реактивтерді сақ тағ анда олардың химиялық қ асиетін, ал олармен жұ мыс істегенде физиологиялық ә серін еске ұ стау керек. Енді осыларғ а қ ысқ аша тоқ талайық.

Жарық тың ә серінен тү рін ө згертетін затттар картон қ орапқ а салынғ ан сары не қ оң ырқ ай тү сті ыдыста сақ талады.

Шыны ыдыста сақ тауғ а болмайтын реактивтерді сол реактивтердің ә серіне тө зімді ыдысқ а ауыстыру керек.

Жең іл тұ танғ ыш заттар (спирт, ацетон, бензин эфир т.б.) темір шкафтың не жә шіктің ішінде сақ талады. Бұ л заттармен жұ мысты оттан, ток кө зіне қ осылғ ан қ ыздырғ ыш қ ұ ралдардан алыс жерде тұ рып істеу керек.

Ө здігінен тұ танатын заттар (ақ, сары фосфор, металлорганикалық заттар, нитроқ осылыстар, т.б.) темір шкафта не арнаулы ыдыстарда сақ талады.

Жанғ ыш, қ опарылғ ыш, тез тұ танғ ыш заттарғ а калийдің, литийдің, натрийдің асқ ын оксидтерін, ақ фосфорды жақ ын қ ойып, сақ тауғ а болмайды.

Натрий мен калиийды сақ тау ү шін қ ұ рғ ақ керосиннің немесе ксилолдың ішіне салып, сейфте сақ тайды. Натрий қ алдық тарын судың кө мегімен жояды. Ол ү шін қ алдық ты бө лгіш шұ қ ырақ қ а салып, ү стіне бетін жауып тұ ратындай етіп бензин қ ұ йылады.

Оң ай тұ танғ ыш жә не жанғ ыш заттарды қ олданғ аннан кейін қ алғ ан қ алдық тады тө гуге болмайды. Оларды аузы нығ ыздалып жабылатын арнайы ыдысқ а жинап, ол толғ аннан кейін 0, 1-0, 4м терең дігі 0, 2м болып қ азылғ ан қ ұ дық та жағ у қ ажет.

Қ атты заттарды ыдыста ұ зақ сақ тағ анда бір-біріне жабысып, тү йіршіктелуі жиі кездеседі. Сондық тан оны қ олданарда кә рден немесе шыны таяқ шамен ұ нтақ тап алу қ ажет.

Ылғ ал тартқ ыш реактивтер салынғ ан ыдыстың аузын Менделеев замазкасымен не парафинмен желімдеп қ ояды. Реактивтер буланып, тө гіліп не қ оршағ ан орта ә серінен ө згермес ү шін ыдыс аузын нығ ыздап жабу керек.

Ыдыстың аузын ауа кірместей нығ ыздап жабу ү шін полиэтиленен жасалғ ан немесе егелген тығ ындар қ олданылады. Кейдк полимерден жасалғ ан қ ақ пақ жабылады, сол сияқ ты жабысқ ақ таспамен да желімденеді.

Химиялық реактивтері бар ыдыстың бә рінде сә йкес затбелгілері болу керек. Затбелгілір реактивтер ә серінен бү лінбес ү шін полиэтиленнен жасалғ ан жабысқ ақ таспамен қ апталады.

Химия кабинетінді мұ ғ алімге де, оқ ушыларғ а да аса зор жауапкершілікпен жұ мыс істеу жү ктеледі. Осығ ан байланысты тә жірибелерді дайындағ анда мұ ғ алім ғ ана пайдалануғ а рұ қ сат етілетін тө мендегідей реактивтер тобы бө лінген:

1. Жай заттар: сұ йық бром, кристалды йод, металл тү ріндегі натрий;

2. Оксидтер, гидроксидтер: фосфор(v) оксиді, кү йдіргіш калий жә не кү йдіргіш натрий тү йірлері;

3. Тұ здар: кальций карбиді, барий нитраты жә не хлориді, натрий фториді, қ орғ асын ацетаты жә не т.б.:

4. Қ ышқ ылдар: массалық ү лесі 5%-тен асатын қ ышқ ылдардың бә рі(бор қ ышқ ылынан басқ а);

5. Органикалық заттар: анилин, бензол, дихлорэтан, аминсіркеқ ышқ ылы, формалин, фенол;

Реактивтер таза болса, жұ мыс нә тижелі ә рі сапалы болады. Ол ү шін мына ережені бұ лжытпай орындаң дар:

• Реактивтері бар шынылар мен ыдыстардың аузын ә рдайым тығ ындап қ ойың дар;

• Ерітінді мен қ атты затты қ олданғ анда таза тамызғ ыш пен қ асық ты пайдаланың дар;

• Ыдыстардың аузын жапқ анда, олардың тығ ындарын ауыстырып жібермең дер;

• Ерітінділерді таза пробиркағ а қ ұ йың дар, ал қ атты заттарды таза қ ағ азғ а салың дар;

• Реактивтердің артығ ын оларды алғ ан ыдыстарың а қ айтадан қ ұ ймаң дар жә не қ айта салмаң дар. Мұ ндай жағ дайда реактивтер ластануы мү мкін, сондық тан реактивтердің артығ ын зертханашығ а тапсырың дар.

• Реактивтер мө лшерін аз алсаң дар тә жірибе тез ө теді, ә рі реактив ү немделеді;

• Қ атты заттарды шашпаң дар, сұ йық тарды тө кпең дер;

• Ерітінді қ ұ йылғ ан шыны ыдыстарғ а жапсырылғ ын затбелгілер ұ зақ сақ талу ү шін, оларды ылғ ылданудан сақ таң дар.Ол ү шін ыдыстан ерітінді қ ұ йып алғ анда, затбелгіні алақ анның астына келетіндей етіп ұ стаң дар.

Затбелгінің тү сі реактив қ ұ рамының тазалығ ын кө рсетеді: қ ызыл-«химиялық таза», кө к-анализге арналғ ан «таза», жасыл-«таза», сары-«аса таза».

Сарамандық жұ мыстарды орындау барысында ә ртү рлі химиялық реактивтерді пайдаланудың жә не сақ таудың аталғ ан ә дістерін біліп, есте сақ тағ ан жө н.