Алғашқы философтар. Натурфилософиялық кезең.

Алғ ашқ ы грек философтары Иония (Кіші Азияның батысы) топырағ ында дү ниеге келеді. Олар тарихқ а “фисиологтар² (physіs - табиғ ат, -грек сө зі, natura- табиғ ат, латын сө зі), яғ ни табиғ атпен айналысатын ойшылдар ретінде кірді. Дү ние жө ніндегі мифологиялық кө зқ арасқ а қ анағ аттанбай, олар бү кіл Дү ниені біріктіретін, соның негізінде жатқ ан алғ ашқ ы затты іздеді. Олардың ойынша, ол зат біріншіден сезіммен танылатын, ең кең тарағ ан, ә ртү рлі қ асиеттері бар зат болуы керек. Сонымен олар Дү ниенің бастауын мифологиядағ ы Қ ұ дайлардан іздемей, табиғ аттың ө зінен табуғ а тырысады.

Егер мифология Қ ұ дайлардың аяны ретінде есептелсе, Дү ниеге келген ойшылдар ө здерінің “даналық қ а деген қ ұ штарлығ ын², білімге деген талпыныстарын кө рсеткісі келеді. Пифагор айтқ андай “Толығ ынан дана ол Қ ұ дай ғ ана, ал біз тек сол даналық қ а қ ұ штармыз².

Тарихи бірінші рет осындай ой-ө рісіне кө шіп, Милет қ аласынан шық қ ан Фалес (625-547 б.ғ.д.) алғ ашқ ы Дү ниенің негізін қ ұ райтын зат - су деді. Ө йткені, су ең ә ртү рлі ө згеріске ұ шырайтын табиғ аттың заты, сондық тан, ол табиғ аттағ ы барлық ө згерістердің негізінде жатуы мү мкін. Фалес барлық заттардың қ орегі дымқ ыл болып келеді, барлық тіршіліктің ұ рық тары мен дымқ ыл табиғ аты бар, - деген ойларды айтыпты-мыс деген қ ағ идалар тарихта қ алғ ан. Қ ұ рғ ақ шылық - тіршіліктің ө ліміне ә келеді. Ө мір ә рқ ашанда сумен байланысты, бә рі де судан шығ ады, су арқ ылы ө мір сү реді де, суда ө мірі бітеді. Аң ыз Фалесті жү зімнің шырынын қ ысып шығ аратын қ ұ рал жасағ ан адам дейді. Мү мкін, бұ л нә рсе де оның ойына судың, дымқ ылдың тірі ө мірдегі маң ызын кө рсетсе керек.

Ал адамның жан-дү ниесіне келер болсақ, Фалес оны барлық Дү ниедегі заттарғ а тең еген. Магнит темірді тартады, олай болса темірдің де жаны бар деген екен. Олай болса, бү кіл Дү ние тіршілікке толы. Мұ ндай кө зқ арасты біз гилозоизм дейміз (hyle-грек сө зі-материя, zoe-ө мір, тірі). Сонымен Фалес жанды бү кіл дү ниедегі заттардың ішкі қ озғ айтын кү ші ретінде қ арағ ан.

Фалестен қ алғ ан кейбір нақ ыл сө здерді “Жеті дана² жө ніндегі тарауымызда айттық. Тағ ы да басқ а ойларын осы арада келтіруге жө н дейміз. Плутархтың айтуына қ арағ анда, Фалеске берілген сұ рақ тардан мынандай жауаптар алыныпты.

Бә рінен де жасы ү лкен кім?, - Қ ұ дай, ө йткені ол тумағ ан. Бә рінен де не ү лкен? –Кең істік, ө йткені ол бү кіл Дү ниені қ амтиды. Не нә рсе ең ә сем? –Дү ние, ө йткені ә семдіктің бә рі оның қ ұ рамында. Ең дана не? –Уақ ыт, ол бә рін тудырды, тағ ыда да тудырады. Барлық қ а ортақ не? - ү міт. Қ олында ешнә рсе жоқ тардың да ү міті бар ө мірден. т.с.с.

Сонымен Фалеспен бірге грек ой-ө рісі бірте-бірте аң ыз қ иялдан айырылып, ғ ылым жолына қ арай бетбұ рыстың есігін ашты.

Милет мектебінің келесі ү лкен ойшысы – Анаксимандр. Ол Фалестің жан досы, оқ ушысы болғ ан деген пікір бар.

Анаксимандр алғ ашқ ы негіз мә селесін терең дете тү седі. Судың ө зі нақ тылы заттың тү рі ретінде алғ ашқ ы негіз бола алмайды. Алғ ашқ ы негіз (arche -бастау, грек сө зі) шексіз жә не бейнақ тылы болуы керек. Оны Анаксимандр апейрон деген ү ғ ыммен береді. (apeіron - шексіз, бейнақ тылы, грек сө зі).

Апейронның кең істікте сыртқ ы шектеуі жоқ, яғ ни сандық жағ ынан шексіз, сонымен қ атар ішіне қ арай да шектелмеген, яғ ни сапа жағ ынан да анық талмайды.

Сонымен ішкі жә не сыртқ ы жағ ынан алғ анда шексіз апейрон Дү ниедегі шектелген ә ртү рлі заттарды тудырады. Апейрон бү кіл Дү ниені қ амтып, қ оршап, бү кіл заттарды тудырып, ауыстырып отырады.

Бұ л шексіз алғ ашқ ы негіз жоғ арыда айтқ андай қ ұ діретті болғ аннан кейін ол Қ ұ дайғ а тең, ө йткені, ол ө лмейді де қ ұ рымайды. Егер грек мифологиясындағ ы Қ ұ дайлар дү ниеге келеді де мә ң гілік ө мір сү рсе, Анаксимандрдың Қ ұ дайы – апейрон – мә ң гілік, шексіз, оның басы да соң ы да жоқ.

Анаксимандр дү ниедегі заттардың табиғ атының қ арама-қ арсы жақ тарын аң ғ арғ ан ойшы. Олар жылы мен суық, қ ұ рғ ақ пен дымқ ылдың кү ресі.

Анаксимен (585-525б.ғ.д.) деген ойшыл да Милет қ аласында ө мір сү рген. Табиғ аттың негізінде жатқ ан алғ ашқ ы негіз шексіз жә не біреу болғ анымен ол бейнақ тылы емес, керісінше, нақ тылы – ол ауа. (aer- грек сө зі, -ауа). Бірақ, ауаның ерекшелігі – ол кө рінбейді, сонымен қ атар ол ү не бойы қ озғ алыста, олай болса ө згерісте. Ауа сирей келе отты тудырады, қ ысыла келе – желге, содан кейін – бұ лтқ а, содан кейін – жерге, сосын – тасқ а т.с.с. айналады.

Грек мифологиясындағ ы жанды адамның тынысымен тең еуін, Анаксимен ө зінің философиясында пайдаланады. Ауа адамның жан-дү ниесін де тудырады. Олай болса, Қ ұ дайды да тудырғ ан ауа деген пікірге келеді.

Алғ ашқ ы грек философиясының негізін қ алаушылардың арасында оқ шау тұ рғ ан Гераклит (Vқ -Vб.ғ.д.). Ол Эфес қ аласында дү ниеге келген.

Гераклиттің нақ ыл сө здерінің мә нін тү сіну қ иын болғ аннан кейін оғ ан “кү нгірт² деген ат қ ойылғ ан. Гераклит “Бұ л ғ арыш, барлық ө мір сү ргенге бір, еш Қ ұ дай, я болмаса адам жаратпағ ан, болғ ан, болып жатқ ан, жә не болатын жарқ ырағ ан тірі от, ө лшемді тү рде сө ніп, жанып отырады².

“Алтын тауарларғ а, тауарлар алтынғ а алмастырылғ андай, бә рі де отқ а, от бә ріне алмастырылады².

Гераклит Дү ниенің мә ң гілік ө згерісте, қ алыптасу ү стінде екенін ашық кө рсетеді. Панта рей (pan ta rheі), бә рі де қ озғ алыста, бә рі де ағ ым, ешнә рсе қ озғ алмай тұ рақ ты тұ рмайды, бә рі де ө згеріп басқ ағ а айналады, - деген терең пікір айтады. “Ө зен суына екі рет кіруге болмайды. Біз ө зен суына кіреміз, сонымен қ атар кірмейміз, біз сол ө зімізбіз, сонымен қ атар басқ амыз².

Ойшылдың бұ л ойлары бізге тү сінікті. Бір қ арағ анда ө зен сол ө зен болып кө рінгенмен оның суы ү не бойы ағ ыста болғ аннан кейін жаң арып отырады. Сондық тан, екінші реттей ө зенге тү скенде, алғ ашқ ы сулар ағ ып кеткен. Сонымен қ атар біздің ө зіміз де осы уақ ыт шең берінде ө згердік.

Гераклиттің шә кірті Кратил біз бір реттей де ө зенге тү се алмаймыз, ө йткені, біз суғ а кіріп жатқ анда олар сол сә тте ағ ып кетеді, оның орнына жаң а су толқ ындары келеді, біз ө зімізде сол сә тте ө згеріп жатамыз, - дейді.

Гераклит Дү ниенің мә ң гілік қ алыптасу екенін кө рсетіп қ оймай, сонымен қ атар, оның қ айнар кө зін іздейді. Гераклиттің тү сінігінше, қ алыптасу дегеніміздің ө зі қ арама-қ арсылық тан екіншіге ө ту: суық ыстық қ а, ыстық суық қ а, дымқ ыл қ ұ рғ ақ қ а, қ ұ рғ ақ дымқ ылғ а, жас кә ріге, тірі ө ліге, т.с.с. айналады. Ө мір садақ қ а, лирағ а ұ қ сайды (лира – гректердің музыкалық аспабы, ә ртү рлі тартылғ ан шектерден тұ рады). Заттардың қ арама-қ арсы жақ тары ө шпейтін кү ресте. “Соғ ыс – бар заттың анасы жә не басқ арушысы², - дейді Гераклит. Бірақ, ол біржақ тылық тан аулақ. Соғ ыс белгілі бір уақ ытта бейбітке, не ү йлесімділікке айналады. “Олар (надандар) тү сінбейді – айырмашылығ ы бар нә рсе ғ ана, ө з-ө зіне келеді. Ауру саулық тың тә ттілігіне, аштық тоқ тық тың жақ сылығ ын, ауыр ең бек демалысты бағ алаудың кепілі. ә ділеттіліктің не екенін біз ренжу болмаса білер ме едік, - дейді ұ лы ойшыл.

Қ арам-қ арсылық тардың бә рі бір-біріне ө тіп гармонияғ а (harmonіa - грек сө зі, -қ арама-қ арсылық тың ү йлесімге келуі) келеді. Жоғ арығ а кететін жолмен тө менге кететін жол – сол жол, ө лі мен тірі – біреу. Сонымен “Бә рі де бір, біреуден – бә рі де шығ ады². Бұ л Дү ниенің гармониясын қ адағ алайтын Логос. Логос – грек сө зі жә не оның мағ насы ә ртү рлі – ол ілім, сө з, сө йлем, баяндау, есептеу, қ атынастарды анық тау т.с.с. Гераклиттің философиясында Логос заң ұ ғ ымына жақ ын. “Ақ ылдылық қ а ү йрену ү шін Логосқ а жақ ынырақ болу керек, қ аланы ө ркендету ү шін оның заң дарын кү шейту қ ажет², - деген Гераклиттің нақ ыл сө здерінен Логосты Дү ниенің ө згеру заң дылық тары деп тү сінуге болады.

Гераклиттің Логосын, ол кісінің айтуынша, қ айсыбір адам тү сіне бермейді. “Мағ ан Логосты тың дау даналық ты мойындау – бә рі де бір².

Гераклиттің “Aіon - асық тармен ойнап жатқ ан сә би² - деген ойы жө нінде осы уақ ытқ а шейін философтар ә ртү рлі тү сініктемелер береді. Біздің ойымызша, ол заң ды тү рде сө ніп, тағ ы да лапылдап от болып жатқ ан Дү ниедегі кездейсоқ тық тың ү лкен орнын кө рсеткісі келгендей. Ал мұ ндай кө зқ арас қ азіргі философиядағ ы Дү ние жө ніндегі, оның ө з бойында орасан зор ә ртү рлі даму мү мкіншіліктерінің бар екені, олардың ө мірге кездейсоқ тық арқ ылы кішкентай ғ ана бө лігінің іске асатынын еске тү сіреді.

Сонымен, алғ ашқ ы грек философтарының ішіндегі Гераклиттің орнының ерекшелігін, оның аса ғ ұ лама тұ лғ а екенін, қ орыта келе, тағ ы да атап ө туіміз керек.

Келесі ү лкен тұ лғ а – Пифагор (Vқ -V б.ғ.д.). Жас кезінен бастап білімге деген қ ұ штарлығ ы оны шығ ысқ а – Мысыр еліне тартты. Еліне қ айтып оралғ аннан кейін ол ө зінің қ ұ пия мектебін ашып, ө зінің философиясын шә кірттеріне таратты.

Пифагор математика ғ ылымымен айналыса келе Дү ниедегі қ ұ былыстардың заң дылық тарын математикалық сандық ө лшемдермен беруге болатынын байқ айды. Олай болса, Дү ниенің алғ ашқ ы негізі суда, ауада, жерде т.с.с. емес, санда болар деген ой келеді.

Міне, осы сә ттен бастап, дү ниетанымғ а жаң а кө зқ арас кіріп батыс мә дениетінің ерекшеліктерінің қ алыптасуына зор ә серін тигізді. Музыка саласында дыбыстардың ара-қ атынасы математикалық тү рде кө рсетіле басталды. Жердегі ауа-райының ө згеруі, маусымдардың келу ерекшеліктері, тіршіліктің даму циклдары – бә рі де математикалық заң дылық тарды кө рсетті. Ө здерінің космологиясында, олар геоцентризмнен (geos -грек сө зі, -жер; centrum-латын сө зі, -орталық) бас тартып, жердің шарғ а ұ қ састығ ын, кү ннің тұ тылуы айдың жермен кү ннің екі ортасынан ө туде екенін т.с.с. кө рсетті.

Сонымен, сан – заттардың алғ ашқ ы негізі. Бү гінгі таң дағ ы біздерге сан – абстракция, ақ ыл-ойдың туындысы. Бірақ антикалық ой шең берінде – сан – ол шындық тың алғ ашқ ы негізі, ол заттардың “фюзисі² – яғ ни табиғ аты.