Дүниені зерттеуден адам мәселесіне бетбұрыс. Софистика. Сократ ілімі.

Натурфилософия ө з уақ ытының шең берінің шегіне келіп, ә рі қ арай Дү ниені зерттеуде жаң а идеялар тудыра алмады.

Екінші жағ ынан, гректердің қ ала-полистеріндегі саяси ө мірдің жандануы, ә сіресе тікелей демократияның дамуы, халық жиналысының, соттың мә нінің ө суі философия саласында жаң а бетбұ рыс тудырады. Жалпы Дү ние жө ніндегі тебіреністерден ойшылдар қ оғ ам мә селелеріне, адамның ө міріне, мә н-мағ налық ты ашуғ а кө п кө ң іл бө ле бастайды.

Осы кезде грек топырағ ына софистика ағ ымы келеді. (sophіa- дана, даналық). Бұ л ұ ғ ымның мағ насы даналық ты, білімділікті кө рсеткенмен уақ ытында теріс мағ нада “жалғ ан білімділік² ретінде қ олданыла басталды.

Оның негізгі себебі – софистердің оқ ытушылық қ ызметі, ө йткені, сол уақ ыттағ ы саяси ө мірдің дамуы риторика, логика, философия ғ ылымдарына деген ү лкен сұ ранысты тудырды. (риторика - ә сем жә не ә серлі сө йлеу ө нері, логика – ойлау заң дылық тарын зерттейтін пә н). Ө йткені, саяси ө мірде белсенділік кө рсету ү шін жиналғ ан адамдарғ а ө зің нің кө зқ арасың ның дұ рыстығ ын дә лелдеп, олардан қ олдау табу қ ажет болды, ал оның ө зі оң ай жұ мыс емес, оғ ан оқ у керек болды. Ө мірде пайда болғ ан сұ раныс – софист-оқ ытушыларды дү ниеге ә келді. Олар тек қ ана даналық қ а емес, сонымен қ атар ө зінің саяси оппоненттерінің (­қ арсыластарының) кө зқ арастарының тұ жырымдарын қ алайша теріске шығ аруғ а болады, қ алай білдіртпей алдап кетуге болады т.с.с. қ азіргі саяси технологияларда қ олданылатын ә дістерге ұ қ сас нә рселерді ү йрете бастайды.

Екіншіден, софистер ө здерінің сабақ тарына ақ ша алады. Негізінен билікке таласатын ақ шалы адамдар – аристократтар мен плутократтар (arіstos- ең жақ сылар, ақ сү йектер, plutos- байлық, cratos - билік) болғ аннан кейін, олардың табыстары да аз болғ ан жоқ. Ал ол кездегі ерікті адамдар ең бекпен ақ ша тапқ ан адамдарғ а менсінбей жоғ арыдан қ арағ ан. Сондық тан, қ оғ амдық санада софистер жө нінде теріс пікір туып, оларғ а “жалғ ан дана² деген ат берілген.

Ал, шынына келгенде, софистер философия саласында ү лкен тө ң керіс жасап, ой ө рісін физис, космос мә селелерінен этика, саясаттану, риторика, тіл, дін, тә рбие мә селелеріне аударды. Олай болса, оларды антикалық философияның гуманистік-адамгершілік бағ ытын ашты деген пікірге келуге болады.

Софистердің арасындағ ы ең кең танылғ ан тұ лғ а – Протагор (481-411 б.ғ.д.(. Оның “Еватл² деген софизмімен танысайық.

Протагор ө зінің оқ ушысы Еватлмен келісімге келеді: егер Еватл алғ ашқ ы рет сотта жең іске жетсе, онда Протагорғ а ақ ша тө леуге тиіс.

Бірақ, Еватл асық пайды. Онда Протагор Еватлғ а “мен сені сотқ а беремін² деп қ орқ ытады. Оғ ан Еватл: “келісім бойынша мен сотта жең іске жетсем ғ ана тө леймін, мен ә лі бір сотты да ұ тқ ан жоқ пын², - дейді.

Сонда Протагор айтыпты: “Егер мен сотта сені ұ тсам, онда сен тө лейсің соттың шешімі бойынша, егер сен ұ тсаң - онда бә рібір тө лейсің, келісім бойынша².

Оғ ан Еватл былай депті: “Егер мен ұ тылсам, онда тө лемеймін, - келісім бойынша, ал егер ұ тсам, онда тө лемеймін соттың шешімі бойынша².

Осындай софизмдердің негізінде Протагор мынандай тұ жырымғ а келеді: ә р нә рсе жө нінде бір-біріне қ арама-қ арсы тұ рғ ан екі пікір айтуғ а болады. Олай болса, мә селенің бір жағ ына шығ у керек, оның кепілі – адамның ө зі. Сондық тан Протагор ө зінің атақ ты нақ ыл сө зін айтады: Адам - барлық заттың ө лшемі, олардың барының барлығ ын, жоғ ының жоғ ын кө рсетеді. “Адам - ө лшем² дегеніміз, мағ ан қ андай болып зат кө рінсе, ол – сондай, ал сағ ан керісінше кө рінсе, ол сағ ан - сондай. Оны қ азақ “біреу тойып секіреді, екіншісі – тоң ып секіреді² – деген.

Сонымен, Протагордың айтуынша, бә рі де салыстырмалы, еш жерде соң ғ ы ақ иқ ат, ең қ ұ нды моральдық қ ағ идалар, нормалар, т.с.с. жоқ.

Олай болса, ө з пікірің ді дә лелдей ал, айтыста ө з ойың ның артық шылығ ын кө рсете біл, қ ате пікірдің ә лсіз жағ ын тауып алуғ а тырыс. Тіпті ә йдік болсаң, нә зік дә лелдемені кү шейтіп, кү шті дә лелдемені теріске шығ ара біл.

Протагордың оқ ушылары саяси мінбелерге шығ ып ө здерінің қ арсыластарын жең е білген, ө здерінің табиғ и дарындарын ашып, саяси ө мірге белсенді қ атысқ ан. Ал мұ ның ө зі Протагордың даң қ ын арттырғ ан.

Қ орыта келе мынаны айту керек. Егер адамның жететін ақ иқ атының бә рі салыстырмалы болса, онда оларды салыстырып пайдалысын таң дай біл жә не оның сондай екенін басқ аларғ а дә лелдеп қ ө здерін жеткіз. Сонда ғ ана даналық дең гейге қ ө терілуге болады, - дейді Протагор.

Софистердің философияғ а ең гізген жаң ылық тары – ақ ыл-оймен Дү ниенің қ айшылығ ын бейнелеу арқ ылы жасалатын ұ ғ ымдардың аумалы-тө кпелілігі, іштей қ айшылық тары. Ой-ө рісінің дамуын зерттей келе олар логиканың, риториканың кө п мә селелерін кө теріп, осы уақ ытқ а дейін ғ алымдар ойландыратын нә рселерді қ алдырды.

Мысалы мына софизмді алсақ: “Егер алдаушы мен алдадым десе, онда оның шындық ты айтқ аны². Бұ л софизм осы уақ ытқ а дейін шешілген жоқ. Оқ ырман, кә не, сен оны шешіп кө рші!