Элея мектебі. Парменид пен Зенон.

Парменид (Vқ -V б.ғ.д.) Элеяда дү ниеге келеді. Ө се келе ол ө зінің философия мектебін қ ұ рады.

Парменидтің философия ғ ылымындағ ы жасағ ан жаң алығ ын асыра бағ алау ө те қ иын, ө йткені, ол грек ой-ө рісінің шең берінде алғ ашқ ы рет Болмыс мә селесін қ ойып, оны ө зінше шешеді. Сонымен, философия ғ ылымының негізгі тарауларының бірі – онтология дуниеге келеді (ontos-грек сө зі, болмыс, logoc-білім).

Парменидтің ойынша, Дуние жө ніндегі ақ иқ атқ а бір ғ ана жол бар – ол: “бар нә рсе бар, ал жоқ нә рсе - жоқ, ө мір сү рмейді. Олай болса, бізге жалғ ыз ғ ана жол қ алады – ол Болмыс².

Жоғ арыдағ ы кө рсетілген ой-пікірден келесі тұ жырымдар шығ ады:

1. Бар нә рсе бар, болып жатыр;

2. Жоқ нә рсе жоқ, ө мір сү рмейді;

3. Олай болса, пайда болу (дуниеде болмағ анның пайда болуы) жә не қ ұ ру (бар нә рсенің жоқ болып кетуі) деген жоқ, ө мір сү рмейді;

4. Кең істік (қ уыс) жә не уақ ыт (қ азіргінің ө ткен шақ қ а ауысуы) жоқ, ө мір сү рмейді;

5. Бар нә рсенің бә рі – толы;

6. Барлық тың, қ ұ рамдас бө ліктері жоқ (олай болса, кең істікті мойындауғ а тура келер еді), ол – біртұ тас;

7. Барлық біреу болғ аннан кейін, ол кемеліне келген;

8. Қ озғ алыс жоқ, ө йткені, кең істік жоқ.

Болмыс туылғ ан жоқ жә не жоғ алмайды да. Ө йткені, болмыс бейболмыстан пайда бола алмайды, оның себебі бейболмыс – жоқ. Болмыстан ешнә рсе пайда болмайды, ө йткені, ол ө мір сү ріп жатыр.

Болмыстың уақ ыты – мә нгілік, қ азір, ө йткені ө ткен шақ - ол жоқ, ал болашақ ты алатын болсақ - ол да ә лі жоқ.

Болмыс турақ ты жә не қ озғ алыссыз, ө йткені қ озғ алысты мойындау бейболмысты мойындауғ а тең, ал ол - жоқ.

“Мұ ндай тұ жырымдарғ а мен ақ ыл-ой арқ ылы келдім², -дейді Парменид.

Екінші жалғ ан жол – ол сезімдік таным жолы. Ол жол бізге ө лім мен ө мірдің бар екенін, Дуниедегі заттармен қ ұ былыстардың бә рінің ө згеріп отыратынын, бір нә рсенің Дү ниеге келіп, екіншінің Дү ниеден кетіп жатқ анын кө рсетеді.

Бірақ, осы кү нделікті ө мірден алғ ан тә жірибеге қ арамастан, Парменид Дү ниедегі сандық жә не сапалық ө згерістерді ешқ андай мойындамай-ақ қ ойды. Оның мұ ндай кө зқ арасының қ ателігін кө рсеткісі келетіндер ой-шең берінде оны жасай алмады, ө йткені оның негізгі себебі – ой арқ ылы қ озғ алысты қ амтудың, бейнелеудің орасан-зор қ иындығ ы. Керісінше, қ айсыбір ө згеріс пен қ озғ алысты ой арқ ылы теріске шығ ару - анағ ұ рлым жең ілірек. Міне осы жолғ а тү сіп Парменидтің тұ жырымдарын қ олдағ ан ойшыл Зенон болды.

Зенон Элея топырағ ында б.ғ.д. Vқ ғ. аяғ ында дү ниеге келеді. Аң ыздар бойынша ол ө з заманының саяси ө міріне ат салысқ ан ойшыл болса керек. Тиран Неарх оны тұ тқ ынғ а алып оның билігіне қ арсы шық қ ан адамдарды айт деп қ инағ ан кезде Зенон ө з тілін тістеп кесіп тиранның бетіне тү кіріпті–міс дейді.

Екінші аң ыз, керісінше, тиранның ең жақ ын достарын соның жаулары ретінде кө рсетіп, Зенон оларды бір-біріне айдап салу арқ ылы елді сол тиранның билігінен қ ұ тқ арды, - дейді.

Ал енді Зенонның философиялық кө зқ арастарына келетін болсақ, ол Дү ниенің болмысын мойындағ ан, бірақ кең істікті жоқ деп есептеген. Дуниедегі болмыстың табиғ аты жылы мен суық, дымқ ыл мен қ ұ рғ ақ тың қ осындыларынан тұ рады. Адамның ө зі жерден, ал оның жан-дуниесі жоғ арғ ы кө рсетілген 4 элементтің тең қ осындыларынан тұ рады деп есептеген.

Зенонның ең бектерінің негізгі жақ тары Парменидтің кө зқ арасын жақ тау жолындағ ы кө птік пен қ озғ алыстың жоқ тығ ы жө ніндегі дә лелдемелері.

Белгілі бір нә рсе қ озғ алыста болып шық қ ан жерінен басқ а нү ктеге жетуі керек. Бірақ, ол мү мкін емес, олай болса дұ рыс емес. – Неге? - Ө йткені, зат алдағ ы нү ктеге жету ү шін қ ашық тық тың жартысын ө ту керек, ол ү шін – жартының жартысын т.с.с. шексіздікке кете береді. Олай болса, зат қ озғ алмайды, бір орнында қ ала береді, - дейді Зенон.

Екінші дихотомия (грек сө зі, - қ ақ қ а бө лу деген мағ на береді) “Ахилл². Жү йрік Ахилл ө те баяу қ озғ алатын тасбақ ағ а жете алмайды. Оның дә лелдемесін жоғ арыда кө рсеткенбіз.

Ү шіншісі – “Оқ ². Садақ тан атылғ ан оқ тұ рақ ты, қ озғ алмайды. Ө йткені, ә рбір уақ ыттың сә тісінде атылғ ан оқ белгілі кең істікте тұ рақ ты орын алады. Келесі сә тте – келесі кең істікте тұ рақ тайды. Ал тұ рақ таулардың қ осындысы – тұ рақ тылық ты береді. Олай болса атылғ ан оқ қ озғ алмайды.

Зенонның кө птікті теріске шығ аруғ а арналғ ан дә лелдемелері де қ ызық ты. Кө пшілік кө п бірліктерден тұ рады, бірақ ол мү мкін емес. “Егер Дуние кө п болса, онда қ ажетті тү рде, олардың саны ө здерімен тең. Бірақ олар шексіздікке кетеді, ө йткені, екі дуниенің ортасына тағ ы бір дуниені, олардың екі ортасында тағ ыда екі дуниені орналыстыруғ а болады, яғ ни бұ л да шексіздікке кетеді. Олай болса, тек біреу ғ ана бар, ал кө птік жоқ ².

Зенон ө зінің дә лелдемелерімен Логостың мә ртебесін жоғ ары кө теріп қ озғ алыс пен кө птікті ә рі қ арай оймен зертеудің, бейнелеудің қ ажеттігін басқ а ойшылдарғ а кө рсетті.

Элей философиясының ө кілдерінің бардың біреу екені ғ ана жә не оның қ озғ алмайтындығ ы басқ а ойшылдарды қ анағ аттандырмады.

Дү ниедегі қ озғ алыстың бар екені барлық адамдарғ а аян. Олай болса, ол мү мкін. Ал қ озғ алыс болса, онда Парменидтің бірлігіне негізгі соқ қ ы тиеді. Бұ л пайда болғ ан жаң а ой-ө рісін дамытқ ан Эмпедокл болды.

Эмпедокл (490-430 б.ғ.д.(жан-жақ ты дамығ ан ірі тулғ а болғ ан – ол философия мен қ атар ө лең жазғ ан, саясатқ а араласқ ан, адамдарды емдеген. Эмпедоклдың айтуынша, Дуниенің негізінде 4 стихия (stoіcheіon - грек сө зі, -табиғ ат қ ұ рамы) жатыр – от, су, жер мен ауа. Оларды бір-бірімен біріктіретін Сү йіспеншілік, ал ажырататын – Жаугершілік.

Бірақ, Эмпедокл Парменидтің бейболмыс жоқ деген қ ағ идасын ұ стайды. Олай болса, қ алай Дү ниеде қ озғ алыс болады деген заң ды сұ рақ туады. қ озғ алыс заттардың қ ұ рамындағ ы 4 стихияның бір-біреуінің араласқ андағ ы кө лемге байланысты болады екен.

Сонымен 4 стихия Дү ниенің алғ ашқ ы негіздерін қ ұ райды. Олар мә ң гілік жә не тұ рақ ты, бірақ бір-бірімен қ осылып мә ң гілік қ озғ алыста.

Ал Сү йспеншілік пен Жаугершілікке келер болсақ, Эмпедоклдың ойынша, олар рухани кү штер емес – олардың табиғ и қ асиеттері бар. Сү йспеншіліктің ұ зындығ ы мен ені бү кіл Дү ниеге бірдей тарап кеткен оның қ асиеті – ылғ алдығ ында. Ал Жаугершілікке келетін болсақ - ол отқ а жақ ын.

Кейбір уақ ытта Дуниеде Сү йспеншілік билеген кезде 4 стихия толығ ынан бір-бірімен араласып шар сияқ ты болып кө рінеді (Сфайрос - шар). Ол кезде Жаугершілік шардың шетінде.

Ал Жаугершілік шардың ішіне кіре бастағ аннан-ақ ә рбір стихия ө зінше жиналып бір-бірінен бө ліне бастайды.

Келесі сатыда бірінші процесс тағ ы да басталады...

Дү ниеде 4 стихиядан басқ а тіршілік - ө сімдіктер, жануарлар, адамдар – бар. Олар 4 стихия арқ ылы қ алай пайда болады? Ә рине, бұ л сұ рақ қ а Эмпедокл тұ рпайы жауап қ айтарады. Оның айтуынша, ең алдымен 4 стихияның ә ртү рлі бір-бірімен қ осындысынан бө лек-бө лек жануарлардың денелерінің бө лшектері пайда болды. Жер бетінде бір жерде қ ол, екінші жерде аяқ, ү шінші жерде кө з т.с.с. жатады.

Екінші сатысында олар бір-бірімен ретсіз қ осылып басы адамғ а, денесі бұ қ ағ а ұ қ сағ ан т.с.с. қ ұ быжық тардың пайда болуына ә келеді. Бірақ, олардың ө мір сү руі мү мкін емес, сондық тан олар ө мірден кетеді.

ү шінші сатысында пайда болғ ан жануарлардың екі жыныстық қ асиеттері бар, сондық тан олар ө сіп-ө не алмайды. Ең соң ғ ы тө ртіншісі сатысында ғ ана бір жыныстық жануарлар дү ниеге келіп тіршілік ә лемі ө мір сү ре бастайды.

Эмпедоклдың берген жауабы тұ рпайы болғ анымен, оның астарында тіршіліктің “мақ сатқ а лайық тылық ² табиғ аты бар екені жатыр. Ал, бұ л мә селе, діннің Қ ұ дайды мойындаудағ ы негізгі дә лелдемелерінің бірі болып мың дағ ан жылдар бойы ә ртү рлі даудаманы ғ ылымда тудырды. Тек, ХХ ғ. ғ ана бұ л “мақ сатқ а лайық тылық ² барлық тіршіліктің миллиондағ ан жылдардың ішіндегі кү н мен тү ннің, жылдың мауысымдарының т.с.с. ауысуына бейімделуінің арқ асында табиғ аттағ ы ү рдістерді “алдын-ала бейнелеудің ² негізінде келгені дә лелденді.

Эмпедокл кө птік пен қ озғ алыс Дү ниеде бар екенін кө рсеткенімен, бірақ, қ алайша бір нә рсе дү ниеге келіп, екіншісі дү ниеден кетіп жатыр деген сурақ қ а қ анағ аттанарлық жауап берген жоқ.

Сондық тан Анаксагор бұ л сұ рақ қ а жауап іздейді.

Анаксагор (500-428 б.ғ.д.) бай жә не кең танымал ақ сү йектер жан-ұ ясында дү ниеге келеді. Бірақ ол ө се келе байлық тан бас тартып, ө зінің ө мірін толығ ынан ғ ылым мен ө нерге арнайды. Ол кісінің ойынша Кү н - ол Қ ұ дай емес, орасан зор жанып жатқ ан от, Ай жер сияқ ты жә не онда тіршілік бар, кү н-кү ркіреуі, найзағ айдың себебі - бұ лттардың бір-бірімен соқ тығ ысуында т.с.с.

Афина қ аласында Анаксагор ең бірінші болып философиядан сабақ бере бастады. Бірақ ол қ удаланып (гректердің Қ ұ дайларын мойындамағ аны ү шін) Афинадан қ ашуғ а мә жбү р болады. Ө зінің философиялық ең бектерінде Анаксагор нақ ты сұ рақ тар қ ояды: “қ алайша шаш еместен шаш, ет еместен ет пайда болады Эмпедоклдың стихияларының ішінде ет, сү йек, шаш, қ ан сияқ ты элементтер жоқ еді ғ ой.

Анаксагор бұ л сұ рақ қ а “ә р-нә рсе ө зіне ө те ұ қ сас бө лшектерден – “тұ қ ымдардан² - гомеомериялардан пайда болады² деген жауап қ айтарады. Ол тұ қ ымдар стихиялардың ішінде қ алқ ып жү ріп бір-бірімен қ осылып заттарды тудырады. Ал барлық заттардың пайда болуына тү рткі болғ ан, оларды ретке келтіріп отыратын ол НУС (nous-грек сө зі, - ақ ыл-ой) – Дү ниежү зілік ақ ыл-ой.

Қ орыта келе, Анаксагор Афинадағ ы ғ ылымның, философияның дамуына ө зінің зор ә серін тигізді.