Демокриттің атомистік ілімі .

Элеаттардың кө терген мә селелеріне Эмпедокл мен Анаксагорғ а қ арағ анда басқ аша жауап берген Левкипп пен Демокрит болды.

Егер біріншілер Дү ниенің негіздерін қ ұ райтын ә ртү рлі сападағ ы стихиялар, заттардың тұ қ ымдары т.с.с. деген тұ жырымғ а келсе, Левкипп пен Демокрит ө здерінің атом жө ніндегі ілімдерінде Дү ниенің негізінде жатқ ан сандық жағ ынан ә ртү рлі ұ сақ бө лшектер жө ніндегі ілімдерін ұ сынады.

Левкипп (V б.ғ.д.) Милетте туғ анымен Элеяғ а келіп ө з ілімін таратады. Демокрит (460 б.ғ.д. туғ ан) Левкиптің шә кірті болғ ан.

Левкипп пен Демокрит ғ ылымғ а атом (atomos-бө лінбейтін) ұ ғ ымын, ә рі қ арай бө лінбейтін, кө зге кө рінбейтін, ө те ұ сақ, сапасыз тек қ ана бітімі, кө лемі жағ ынан бір-бірінен айырмашылығ ы бар ұ сақ бө лшектерді ұ сынады.

Атомистер бейболмыс ө мір сү рмейтінін қ олдады, ө йткені бірдеме Дү ниеге келгенде бар ұ сақ бө лшектердің қ осындысынан пайда болады, ал ол бө лшектер тарай бастаса ол зат қ ұ риды. Ә рине, атомдар қ озғ алуы ү шін кең істік керек, сондық тан олар Дү ниені орасан-зор қ уыс ретінде қ арады. Егер біз кең істіктен атомдарды алып тастасақ, онда ештең е жоқ, тек қ уыс қ ана қ ала береді. Олай болса, ештең е ө мір сү реді.

Дү ниедегі атомдардың саны шексіз болғ аннан кейін, кең істік те шексіз, ө йткені шектелген кең істікке шексіз атомдар симас еді. Дү ниенің кең істіктегі шексіздігі уақ ыттың да мә ң гілігін, қ озғ алыстың да бастауының жоқ тығ ын мойындауғ а мә жбү р етеді.

Атомистика Дү ниенің пайда болуын қ озғ алыс арқ ылы тү сіндіреді (бірінші сатыда). Алғ ашында атомдар кең істікте ешқ андай тә ртіпсіз тү рде ө мір сү реді. Олар оны кү ннің кө зі тү скен кездегі ү й ішінде сә улеге шалынып кө зге кө рінетін қ алқ ып жү рген ө те ұ сақ шаң мен салыстырады. Екінші сатысында ауыр салмақ ты атомдардың жең іл бө лшектермен соқ тығ ысуының нә тижесінде пайда болатын дауылғ а ұ қ сас қ озғ алыс туады. Бұ л “дауылда² бір-біріне ұ қ сас атомдар басқ алардан бө лініп Дү ние ө мірге келеді.

ү шінші атомдардың қ озғ алысы – ол заттың бетіндегі ө те жең іл атомдар. Олар заттан ұ шып біздің тү йсекерімізге ә серін тигізіп иісті тудырады.

Атомистердің айтуына қ арағ анда 4 стихияның атомдары ә ртү рлі. Оттың атомдары ең кіші жә не дө ң гелектеу болып келеді, қ алғ ан атомдарының бітімі кубқ а ұ қ сайды. Олардың ішіндегі ең кішісі ауаны қ ұ райтын атомдар, орташа кө лемді - суды, ү лкендері – жерді қ ұ райды.

Атомдардың жалпы саны шексіз болғ аннан кейін ғ арышта ә ртү рлі Дү ниелер бар. Біреулерінде кү н мен ай болмауы мү мкін, кейбіреуінде екі-ү штен болуы мү мкін, біреулерінде тіршілік болса, келесілерінде болмауы ғ ажап емес …

Сонымен Демокриттің Дү ние жө ніндегі ілімінде ешқ андай Қ ұ дай, я болмаса басқ а рухани кү ш жоқ - ол бә рін де механистік кө зқ арастың шең берінде тү сіндіргісі келеді.

Атомистердің философиясының тамаша жері - олар алғ ашқ ы рет себеп, қ ажеттілік деген ұ ғ ымдарды философияғ а ең гізеді. Демокриттің ойынша, ә р нә рсенің ө з себебі бар – ол қ ажеттіктен туады. Сондық тан, Дү ниеде ешқ андай кездейсоқ тық жоқ. Белгілі бір қ ұ былыстың себебі ашылмағ ан кезде оны адамдар кездейсоқ деп атайды.

Адам мен таным мә селелеріне келер болсақ, Демокрит адамның жан-дү ниесін мойындайды. Ол дө ң гелек, тез қ озғ алатын, оттың атомдарына ұ қ сас бө лшектерден тұ рады. Олай болса, адам ө лгенде оның жан-дуниесі де жойылады – атомдар кең істікке тарап кетеді (жан-жақ қ а). Ал тү йсік пен ойлау мә селелеріне келсек, онда жан-дуниені қ ұ райтын атомдардың тү йсіктік қ асиеттері бар екен. Заттардың ү стінде орналасқ ан жең іл атомдар адамның тү йсіктеріне жетіп ө зінің ә серін тигізген кезде біздің жан-дү ниемізде неше-тү рлі сезімдер мен тү сініктер пайда болады. Сезімдік жә не ақ ыл-оймен тануда Демокрит сезімдік танымның адамды қ аталастыруы мү мкіндігін, сондық тан оны ақ ыл-ойғ а тоқ у керектігін айтады.

Атомистика шең беріндегі ә леуметтік жә не моральдық мә селелерге келетін болсақ, демократиялық саяси тә ртіп ең тиімді қ оғ амды уйымдастыру тү рі. Демократия бұ зылмау ү шін адамдарды тә рбиелеу керек.

Адам ө зінің табиғ аты бойынша ө мірден лә ззат алуғ а, зардаптан қ ашуғ а тырысады. Бірақ Демокрит лә ззатты ө лшемді табумен тең естіреді. Адамғ а ең жақ сы нә рсе - еутемия (eythymіa) – жақ сы кө ң іл-кү йде болу, ешқ андай қ орқ ыныш сезім, я болмаса аса қ ұ мартудан алшақ болу. Дү ниеге салқ ын сезіммен қ арап даналық қ а кө терілу - адамның ең биік мұ раты.