Сократ ілімі.

Сократ (469-399 б.ғ.д.) Афина қ аласының қ арапайым адамдарының жанұ ясында дү ниеге келеді. Ө з заманының халық силайтын, сонымен қ атар, байлары мен билері ү рейлене қ арайтын ірі тұ лғ асы болса керек.

Сократ жө нінде тарихта ә р тү рлі пікірлер қ алғ ан Аристофанның “Бұ лттар² деген комедиясында Сократ “ө тірікпен шындық ты жең етін² софистердің біреуі деп қ ө рсетілсе, Ксенофон оны заң ды сү йгіш, ә дет-ғ ұ рыпты силағ ан адам ретінде, ал оның оқ ушысы, шә кірті Платон ең ақ ылды кемеліне келген дана ретінді сү реттейді.

Сократ жазба ең бектерді қ алдырмағ ан адам. Байлық қ умағ ан. Сондық тан, ө з заманының софистерін олардың ақ иқ атты тым салыстырмалы қ ылғ аны ү шін жек кө рген.

Сократ софистердің “Адам-ө лшем² деген тұ жырымдарымен келіседі, бірақ ол нақ тылы, ө з заманының пайда іздеген адамы емес, ол адам- тек ретінде алынғ андағ ы адам.

Сонымен оны негізінен толғ андыратын мә селелер: олар - адам табиғ аты, оның терең мә ні.Оның айтуынша, адамның терең мә ні – оның жан-дү ниесінде. Ал адамның жаны – ол оның ойлауғ а деген қ абілеті, оның парасаты, адамгаршілікке негізделген жү рыс-тұ рысы мен іс-ә рекеті.

Адамды дене ретінде емес, сана ретінде тү сіну керек. Ол ө з-ө зін санасы арқ ылы сынай алатын, ар-ұ жданы бар тұ лғ а. Олай болса, адамның жан-дү ниесін тә рбиелеу қ ажет, оны ө сіп-ө ндіруіміз керек. Ө з қ аласының адамдарына арнап ол былай дейді: сендер ө з денелерің ді я болмаса байлық ты, басқ а керек заттарды бірінші ретте ойламаң дар, ең алдымен ө з жан-дү ниелерің ді тә рбиелеп ө сіріп, тазалаң дар, ө йткені ізгілік байлық тан емес, байлық пен басқ аның бә рі ізгіліктен шығ ады, - дейді.

Сократың ойынша, ізгілік (даналық, ә ділеттілік, тұ рақ тылық, қ анағ аттылық т.с.с.) ә рқ ашанда білім, ал залымдық - надандық.

Ешкімде саналы тү рде жамандық жасамайды, ал жамандық жасайтындар оны білмегендіктен жасайды.

қ згілік дегеніміз жақ сылық ты білу жә не соның негізінде іс-ә рекет ету; батылдық – ол қ ауып тө нген жағ дайда не істеу керектігін білу; ә ділетті адам ө зінің мемлекет пен қ арым-қ атынасын біледі т.с.с. Оның себебі, ізгіліктің табиғ аты жө нінде адамдар ойланбайды, ө йткені, олардың кө пшілігі ә дет-ғ ұ рып арқ ылы беріледі. Ал егерде біз оларды ақ ыл-оймен танып білсек, онда біз ө зіміздің жан-дү ниемізді байытып жамандық қ а бара алмаймыз.

Ә рине, ізгіліктен ауытқ у, кү нә ғ а бату – ол тек қ ана білмегендіктен шық пайды, ол адамның еркімен де тығ ыз байланысты. Бірақ ерте замандағ ы адамдарғ а ерік ә лі таныс емес, оны тек Орта ғ асырдың діни ойшылдары ғ ана ашқ ан болатын.

Сократтың ойынша, адамның ең тамаша қ асиетінің бірі - ө з-ө зін ұ стауы. қ андай кө ң іл-кү йде болсаң да – шаттық, қ айғ ы-қ амығ уда да, неше тү рлі қ ұ штарлық та да адам ө зін-ө зі билеп ұ стауы қ ажет.

Сократ грек ойшылдарының бақ ыт жө ніндегі тү сініктерін терең дете тү сті. “Менің ойымша тек ізгі адам бақ ытты; шындығ ы жоқ, арам пиғ ылды - ә рқ ашанда бақ ытсыз².

Сократ адамның жан-дү ниесінің терең мә нін ашып қ ана қ оймай, сонымен бірге оны жетілдірудің жолын кө рсетті. Оның жолы – ирония мен маевтика. Ирония дегеніміз сұ хбат барысында білмеген сияқ ты болып талқ ыланып жатқ ан мә селе жө ніндегі қ арсыда отырғ ан адамның тұ жырымдарының неше тү рлі сұ рақ тар арқ ылы ішкі қ айшылығ ын ашып, ең ақ ырында оны “Менің білетінім тек қ ана ештең е білмейтінім², - деген ойғ а ә келу. Бірақ мұ нымен сұ хбат бітпейді. Егер осы сатыда ә ң гіме бітсе, адам толығ ынан кү мә нғ а батып, дү ниеде не істерін, қ алай ө зін ұ стайтынын білмес еді.

Сұ хбаттың екінші сатысында маевтика басталады. Ол сә бидің Дү ниеге келуіне кө мектесетін кіндік шешенің қ ызметі сияқ ты. Бірақ сә би емес, Дү ниеге ақ иқ ат келеді. Ол ү шін жоғ арыдағ ы талданғ ан мә селе жө ніндегі пікірлер салыстырылып, олардың ішіндегі ақ иқ атқ а ә келетіндері алынады.

Бірақ, Сократтың мақ саты – одан да ә рі терең деу. Қ андай мә селе талқ ыланбаса да ә ң гіме ақ ырында адам ө мірінің мә н-мағ насына келіп тіреліп, осы мен қ алай ө мір сү ріп жатырмын, не істеп – не қ ойдым, менің ар-ұ жданым таза ма т.с.с. деген сұ рақ тарғ а ә келеді. Міне, негізгі мақ сат енді ғ ана орындалды, осы уақ ытқ а дейін ө зінің жан-дұ ниесі жө нінде ойланбай келген адам іштей тазарып, ө мірге басқ а кө збен қ арай бастайды.

Олай болса, адамның ө з-ө зін танып-білуі – оның ең биік мұ ратына айналуы керек. Сонда ғ ана адам мен қ оғ ам арасындағ ы қ айшылық тар шешіледі. Ол ү шін адам кү нделікті ө мірдегі “ұ сақ мә селелердің ² жолын табуы емес, ол бү кіладамзаттық ақ иқ ат дең гейіне кө теріліп, ө зінің жан-дү ниесін толтыруы керек. Бұ л пікірді қ олдайтын бір аң ыз бар. Сократтан “Сіздің туғ ан жерің із қ айда? – деп сұ рағ анда, ол “Мен ғ арыштанмын² – деп жауап берсе керек. Сократтың ұ лы тұ лғ алығ ы, міне, осында.