Эпикур философиясы.

Эпикур (342-270 б.ғ.д.) - Демокриттің қ олдаушысы. 306 ж. Афина қ аласында ө зінің мектебін ашты. Ол соң ынан “Эпикур бағ ы² деген атақ алды. Мектептің қ ақ пасында мынандай жазу бар екен: “Жолаушы, мұ нда сағ ан жақ сы болады: мұ нда лә ззат алу - ең биік ізгілік².

Эпикур ілімі ү ш қ ұ рамдас бө ліктен турады. Ол - каноника (таным теориясы), физика (табиғ ат жө ніндегі ілім) жә не этика (мораль, ә дет ғ ү рып).

Эпикурдың каноникасында сезімдік танымғ а кө п кө ң іл бө лінген. Дү ниені қ абылдаудың негізінде заттардың ү стіндегі жең іл атомдардың біздің денемізге кіруі жатыр. Біздің тү йсіктерімізге кіріп, олар шынайы қ абылдауды тү ғ ызады, ал біздің басқ а мү шелерімізге кірсе - онда неше-тү рлі қ иялдар пайда болады. Олай болса, сезімдік таным бізді ешқ ашан алдамайды. Жалғ андық тың қ айнар кө зі - ақ ыл-ойда, тұ жырымда. Ө йткені, ақ ыл-ой сезімдік танымғ а неше-тү рлі қ осындылар жасайды. Ал ой дегеніміз - ол сө здердің мә н-мағ насы. Сондық тан, ойлауда қ ате жібермес ү шін сө здердің алғ ашқ ы мағ насынан таймау керек. Эпикур адамдар, жалпы алғ анда, Дү ние жә не адамдардың жү ріс-тұ рысы, іс-ә рекеттері жө нінде тү сініктер жасайтынына кү мә н келтірмейді. Ал жеке ғ ылымдағ ы мә селелерге келер болсақ, онда ә р-тү рлі пікірлер болуы мү мкін, тек ә р адам ө зінің ойын жақ сы дә лелдей білуі керек.

Эпикур физикасына келер болсақ, оның негізгі қ ағ идалары мынандай:

Еш нә рсе жоқ тан пайда болып жә не жоқ қ а кетпейді.

Ғ арыш ә рқ ашанда осындай болғ ан жә не болашақ та да осындай болады, ө йткені басқ ағ а айналатын ешнә рсе жоқ.

Ғ арыш денелер мен кең істіктен турады, денелер жө нінде біздің сезімдеріміз айтады, ал кең істік болмаса денелердің қ озғ алысы болмас еді.

Денелер бө лінбейді жә не тұ рақ ты (атомдар), жә не солардан ә р-тү рлі заттар қ ұ рылғ ан.

Ғ арыштың кө лемі шексіз - атомдар мен денелер жағ ынан да; кең істік жағ ынан алғ анда да - Ғ арыштағ ы дү ниелердің саны шексіз.

Оқ ырманның байқ ағ анындай, мұ ндай кө зқ арас Демокриттің іліміне ө те жақ ын. Тек Эпикурдың кө зқ арасының айырмашылығ ы - атомдарғ а кө лемі мен бітімінен тыс салмақ қ осылады. Екінші негізгі Эпикурдың жасағ ан жаң алығ ы-ө зінің салмағ ы арқ ылы кең істікте қ ұ лдырап бара жатқ ан атом алғ ашқ ы бағ ытынан ауытқ ып кетеді. Олай болатын болса, бұ л Демокриттің Дү ниеде тек қ ана қ ажеттілік пен себеп бар деген кө зқ арасына ү лкен соқ қ ы болды. Атомдардың ауытқ уын Эпикур оның ішкі қ асиеттерінен шығ ады деген пікірге келді.

Эпикурдың этикасы мен теологиясы (theos-қ ұ дай, logos-ілім).

Эпикур Дү ниені зерттеу - ол адамның негізгі мақ саты емес дейді. Адамның негізгі мақ саты - бақ ытты ө мірге жету. Ал оғ ан жету ү шін адамдар Ғ арыштың қ андай екенін, Қ ұ дайлар бар ма, ә лде жоқ па, ө мір мен ө лім жө нінде, табиғ аттағ ы адамның ү рейін тұ ғ ызатын қ ұ былыстар жө нінде ө здерінің тү сініктерін қ алыптастыруы керек. Сонда ғ ана адам бақ ытты ө мірге жете алады, ал ол ү шін философияны оқ у керек. Ол ешқ ашанда ерте де емес, кеш те емес.

Эпикурдың ойынша, бақ ыт дегеніміз - еш нә рсеге кеселі тимеген лә ззат. Ол адамның жаратылысы, табиғ атынан шығ ады. Адам дү ниеден лә ззат алуғ а, зардаптан қ ашуғ а тырысады. “Сондық тан біз лә ззатқ а жетуді бақ ытты ө мірдің басы мен аяғ ы деп есептейміз² - дейді Эпикур.

Осы айтылғ ан жә не де басқ а ойлардың негізінде жү ре келе философияда эпикуреизм деген ұ ғ ым пайда болды. Бұ л ұ ғ ым ө мірдің мә н-мағ насы лә затты қ ууда, қ ұ мартуда, Дү ниенің барлық қ ызығ ын қ амтуғ а тырысуда, - деген мағ на береді. Тарихта, ө кінішке орай, ірі тұ лғ алардың кейбір ойлары бұ рмаланып, сол тұ лғ алар жө нінде болашақ ұ рпақ тардың санасында қ исық пікір пайда болады.

Мә селенің шынына келсек, Эпикур лә ззат алу ұ ғ ымын тіпті басқ аша тү сінді. Егер адамның табиғ и қ ажеттіктері ө телсе - (ішетін тамағ ы, киетін жылы киімі, ауасы жететін жылы баспанасы болса), - онда адам ө зінің табиғ и дарындарын сыртқ а шығ арып, шығ армашылық дә режесіне кө теріліп, ө зін нағ ыз бақ ытты адаммын деп сезінеді. Эпикурдың мектебіне оқ уғ а келген адамды алғ аш рет қ арсы алғ анда, оның аяқ -қ олын таза сумен шайып, содан кейін бір шелпек нан мен бұ лақ тың суын беріп “Ал енді ө зің ізді бақ ытты сезінің із², - дейді екен.

Эпикур лә ззаттың ө зін дұ рыс тү сінуге шақ ырады, ө йткені адамның қ ажеттіктерін табиғ и жә не жасандығ а бө луге болады. Ал соң ғ ылардың біршамасы - тіпті, керек те емес. Олардың анық таушысы - адамның ақ ыл-ойы, ә ділеттік жә не адамгершілік сезімдері.

Лә ззат алудың соң ғ ы мақ саты - ол дененің зардабы мен жан-дү ниенің қ обалжуынан аулақ болу. Оны ол кісі атараксия деген ұ ғ ыммен береді (ataraxіa, -грек сө зі, -қ обалжымау). Егер адам тыныш ө мірге ұ мтылса, жан-дү ниесі тұ рақ ты болса, дене ауруы болмаса, болашақ зардаптан, ө лімнен қ орық паса, онда оның ішкі рухани ө мірінің бақ ыты арта тү седі. қ арапайым тынық жерде, жолдастарың ның арасында, мемлекеттің жұ мысына араласпай ө зің мен ө зің болып ө мір сү рсең - сен бақ ытқ а жетесің. Эпикурдың жақ сы кө ретін нақ ыл сө зі “Lathe bіosas² - байқ алмай ө мір сү р.

Эпикур материалистік кө зқ арста болғ анмен, Қ ұ дайлардың бар екенін мойындады. Бірақ Қ ұ дайлар ғ арыштағ ы дү ниелердің ортасында ө здерімен ө здері ө мірден лә ззат алып ө мір сү ріп жатыр, олардың адамдарғ а деген еш қ атысы жоқ. Егер олар адамдардың ісіне қ атысса, онда олардың рахатқ а толы ө мірі тоқ талар еді, - дейді Эпикур.

Ал адамғ а келер болсақ, онда оның денесі мен жан-дү ниесі атомдардан қ ұ рылғ аннан кейін, ол ө лгенде, оның жанын қ урайтын жең іл атомдар да тарап кетеді - яғ ни жан да келмеске кетеді. Ол табиғ и нә рсе, сондық тан одан қ орық пау керек.

Ө лім мә селесіне келер болсақ, оның бізге ешқ андай қ атысы жоқ, біз бұ л Дү ниеде болсақ, онда ө лім ә лі жоқ, ал ө лім келген кезде - біз жоқ пыз², - дейді ойшыл.

Қ орыта келе, Эпикурдың филилософиясы, ә сіресе, моральдық ой-пікірлері ө з заманындағ ы рухани ө мірге жә не содан кейінгі ұ рпақ тарғ а ө зінің зор ә серін тигізді.