Орта ғасырлық философияның ерекшеліктері

Тарихшылар Орта ғ асырларғ а Кө не Рим Империясының қ ұ лауынан бастап Қ айта Ө рлеу (Ренессанс) заманына дейінгі уақ ытты жатқ ызады (V ғ асырдан X1У ғ асырғ а дейін). Яғ ни, бұ л заман қ ұ л иеленушілік қ оғ амның Дү ниеден кетіп, оның орнына феодалдық қ оғ амның келіп ө мір сү рген уақ ыты. Демек, оның негізі - белгілі ө ндіріс тә сілінің орнауында.

Философтар бұ л мә селеге біршама басқ аша қ арайды. Олардың ойынша, Орта ғ асырлар Европа топырағ ына Христиан дінінің пайда болуымен бірге келіп, қ айта Ө рлеу заманына дейін созылды. Ал мұ ның ө зі бірқ ұ дайлық қ а кө шуменен (монотеизм), философияда адам жә не Қ ұ дай мә селерінінің бірінші орынғ а кө терілуімен байланысты.

Сонымен тарихшылар Орта ғ асырларды 1 миллениумғ а (мың жылдық) тең есе, философтар оны 1.5 мың жылғ ы уақ ытқ а дейін созады.

Кө п жылдар бойы Орта ғ асырларғ а кө п кө ң іл бө лінбей, оны бір-екі ауыз сө збен айтып ө тіп ә рі қ арай кете беретінбіз. Орта ғ асырлар тарихтағ ы бір кері тартпалық, діни тү нек, бір орында тұ рып қ алу, алғ а жылжымау, ғ ылым мен техниканың алғ а баспауы, адамдардың рухани езіліске тү сү і, ерікті ойдын қ удалануы, ө ндіргіш кү штердің тұ рақ тап қ алуы ретінде суреттелген болатын.

Мұ ның негізгі себебі – Кең ес Заманындағ ы Орта ғ асырларды атеистік (қ ұ дайсыздық) идеологиясының тұ рғ ысынан сынау, бағ алау болды.

Бү гінгі таң да біз Орта ғ асырлар дә уіріне қ ызығ а қ арап жатырмыз. Ә ң гімені ө ндіргіш кү штерден бастасақ, ә рине, қ ұ лдық қ оғ аммен салыстырғ анда бұ л заманда ү лкен алғ а жылжу байқ алады. Шаруалар байларғ а тіркелгенмен, олардың ө здерінің жан-ұ ясы, малы, жері болды. Олар жартылай ғ ана тә уелді адамдар болды.

Ғ ылым мен техникада да белгілі жаналық тар болды. Vқ ғ. қ ытайда фарфор ө ндірісі дами бастады. Бұ л елде 1041 ж. алғ ашқ ы баспа дү ниеге келіп кітаптар шығ а бастады, шараптан спирт шығ арыла бастады.

1010 жылы Солернода (Италия) алғ ашқ ы медициналық мектеп ашылды. Хқ қ ғ. ауыр соқ амен жер жырту басталды, компас дү ниеге келді.

1215 ж. Париж университінің жарғ ысы жарияланып, 1222 жылы Падуя (Италия) қ аласында университет ашылды (салыстыр: Ресейде –1725 ж., қ азақ станда - 1934ж.). 13 ғ. аяғ ында кө зілдіріктер істеле бастады. Осы кезде механикалық сағ аттар жасала бастады. 1320 жылы кү кіртпен атылатын зең біректер пайда болды. Бұ лардың бә рі де қ оғ ам ө мірінде алғ а жылжулық тың болғ анын кө рсетеді.

Ал Орта ғ асырдағ ы рухани ақ уалғ а келетін болсақ, ондағ ы ғ ажап ө згеріс-адам ө зінің ішкі жан-дү ниесінде рухты табып, ө зінің Қ ұ даймен байланысты пенде екенін аң ғ арады. Мұ ның ө зі философияның жаң а тү рінің пайда болуына ә келіп соқ ты. Ол - сенім шең берің дегі философия, рух саласын зерттеу философиясы.

Еуропа топырағ ында бұ л заманда дү ниеге келген философия негізінен діни кө зқ арасқ а жақ ын, екінші жағ ынан адам тағ дыры, ел қ андай болуғ а тиіс т.с.с. мә селелерді қ амтыды.

Бұ л жаң а рухани ақ уалдың бірінші ерекшелігі монотеистік (бірқ ұ дайлық) кө зқ арастың негізін жасау. Ертедегі гректер Қ ұ дай бір ме ә лде кө п пе? - деген ой шең берің де болды. Аристотель аспандағ ы жұ лдыздарды қ ұ дайлық пен тең еп, ал Плотин Ғ арышты “Кө рінген Қ ұ дай² деп есептесе, енді бір Қ ұ дайдан басқ а ешнә рсе жоқ тығ ы айтылды.

Екінші ерекшелігі – креационизм, (creatura - лат. сө зі, - жасау, жарату). Бұ л Дү ниені жоқ тан бар қ ылып жасағ ан Қ ұ дайды мойындау. Грек философиясында Дү ние ә ртү рлі стихияның қ осындысы ретінде, я болмаса Платонның Демиург туралы ілімі, Аристотельдің “Мә ң гілік қ озғ алтқ ышы² аркылы тү сіндірілсе, Орта ғ асырда Дү ние мен адам Қ ұ дайдың қ ұ діретті кү ші арқ ылы жаратылды деген пікірден таймайды.

Ү шінші ерекшелік – Антропоцентризм, (antropos-адам, centrum-орталық). Грек философиясының негізгі мә селесі - ғ ылым. Адам мен ғ ылым бір-біріне қ арсы қ ойылмайды, Ғ арыш - макрокосм болса, адам – микрокосм. Адамды қ андай дә ріптеп биікке қ ойғ анменен ол Ғ арыштың шең берінен шық пайды. Аристотельдің айтуынша, “адамнан да гө рі анағ ұ рлым жетілген заттар табиғ атта кө п, оларды кө руге болады: мысалы Ғ арыштағ ы жұ лдыздар². Басқ аша кө зқ арас Орта ғ асырда пайда болды - ол адамды ешнә рсемен салыстыруғ а болмайды, ө йткені оны Қ ұ дай ө зініне ұ қ сас қ ылып ерекше басқ адан бө ліп жасады. Олай болса, ол жаратылғ ан Дү ниенің қ ожайыны, бә рінен де биік тұ р. Сонымен қ атар, оның Қ ұ дай алдындағ ы ерекше пенде екендігі оғ ан ү лкен жү к артады - ол ә р-қ ашанда ө зінің ар-ұ жданын, жан-дү ниесін таза ұ стауғ а тырысуы керек.

Тө ртінші ерекшелік - Қ ұ дайдың еркіне кө ну мә селесі.

Егер Грек философиясында табиғ ат (физис) заң ы деген ұ ғ ым пайда болып, оғ ан адам да, қ ұ дайлар да кө нуі керек. Ө йткені, оны ешкім жасағ ан жоқ, ол мә ң гі болатын болса, Орта ғ асырда, керісінше, адамғ а заң ды беретін - Қ ұ дай, адам оның еркіне кө нуі қ ажет (ешқ андай қ арсылық сыз). Ал Қ ұ дайдың еркіне кө нбеуден жаман кү нә жоқ.

Иса пайғ амбардың ө зі Қ ұ дайдың еркіне кө ніп талай-талай зардаптан ө тіп ө лді. Олай болса адам да ө зінің Қ ұ дайғ а деген сү йіспеншілігін кө рсетіп Иса пайғ амбар жасап кеткен жолымен жү руі керек.

Бесінші ерекшелік - Қ ұ дайдың қ ұ діретті кө регендігі. Егер гректер тағ дырғ а (фатум) табынса, ал оның ө зі табиғ аттың қ ажеттілігінен шығ атын болса, Қ ұ дай ө зі жаратқ ан бү кіл Дү ниені басқ арып қ оймай, ондағ ы ә рбір адамның - кү нә лі, кемтар, данышпан болса да, жү ріс-тұ рысын, іс-ә рекетін бағ алап отырады. Оғ ан сенген адамғ а ­“Сұ раса - беріледі, іздесе - табылады, қ ақ са - ашылады².

Алғ ашқ ы тектік кү нә, оның салдары жә не одан қ утылу - алтыншы ерекшелік. Алғ ашқ ы адам Қ ұ дайдың айтқ ан ізгілік пен жамандық ты танитын ағ аштың жемістерін алмау жө ніндегі ескертуін тың дамады. Ол адамның тә кә ппарлығ ында, ө зімшілігінде, ешқ андай шектеуді жаратпауында, ө зінің Қ ұ дай болғ ысы келуінде. Керісінше, адам шайтанның “Сендер алманың дә мін татқ ан кездерің де Қ ұ дай сияқ ты ізгілік пен жамандық ты білетін боласындар² деген ақ ылын тың дап, кү нә ғ а батып, жердегі жұ мақ тан қ уылды. Қ ұ дай оларды жамандық, зардап ө лімге толы дү ниеге ө зінен алыстатып қ оя берді. Адамның жасағ ан кү нә сі бү кіл адамзат кү нә сіне айналды сонымен “ө лім адамдың тағ дарының ү стінен ө теді, ө йткені бә рі де кү нә кер² (апостол Павел).

Сонымен, алғ ашқ ы тектік кү нә жеке адамды, ол қ алай тырысса да ө зінің шегінен шығ армайды, одан қ ұ тылу ү шін қ ұ дайдың қ олдауы керек; бұ л рухани жаң а кө зқ арас грек ой-пікірінен қ анша алшақ тұ р десең ізші! Грек философиясында кү нә ұ ғ ымы бар болғ анымен оның мә ні жө нінде сұ рақ ә лі қ ойылмағ ан болатын, сонымен қ атар, олар жан-дү ние ө лген адамнан тірі адамғ а кө шкен кө зде жанарып отыратына сенген, ал философтарды алатын болсақ, олар дү ниетаным арқ ылы ө здерінің ақ ыл-ойының арқ асында жан-дү ниесін тазарта алатынына кү мә н келтірмеген. Ал Орта ғ асырдың адамы Қ ұ дайдың қ олдауынсыз кү нә ліктің шең берінен шығ а алмайтынына сенеді.

Жетінші ерекшелік – Рухани сенімнің дү ниеге келуі. Гректердің ойынша, сенім сезімдік танымнан шығ ады, ал сезіммен қ абылданатынның бә рі жалғ ан, ө тпелі, ө згергіш т.с.с. сондық тан олар ақ ыл-ой арқ ылы (epіsteme) Дү ниені тану, игеруге кө п кө ң іл бө лді. Орта ғ асырдағ ы ақ уал ақ ыл-ойды шектейді, ғ ылымның ә р жағ ында сенімнің бар екендігін мойындайды. Сонымен адамның ү шінші ө лшемі ашылады - егер гректер адамды тек дене жә не жан дү ние деп алып қ араса, қ азір оғ ан рухани сенім қ осылып “ дене-жан-рух ² адамның ү ш қ ұ рамды бө лігіне айналады.

Сегізінші ерекшелік - Қ ұ дайдың сү йіспеншілігі.

Егер Гректердің эросы – адамды жетілдіруге ұ мтылдыратын кү ш, сезімдік қ ұ діретті ә леммен байланыстырушы ретінде қ аралғ ан болса, Орта ғ асырдағ ы діни тү сінік бойынша, сү йіспеншілік (“агапэ²) ол адамның жоғ арғ ы игілікке ұ мтылысы емес, ол Қ ұ дайдың адамдарғ а тү суі. Ол адамдарғ а берілген сый, жә не ол қ айырымды талап етпейді.

Егер гректердің ойынша сү йетін - адам болса, жаң а рухани ақ уалда - ол Қ ұ дай, оның сү йіспеншілігі - риясыз, ол кү штіні де, ә лсізді де, кемтарды да-бә рін сү йеді... Сондық тан, адамдар Қ ұ дайғ а еліктеп бірін-бірі сү ю керек. Кімнің сү юге қ абілеті жоқ, ол ә лі Қ ұ дайды танығ ан жоқ, ө йткені, Қ ұ дай дегеніміз – ол сү йіспеншілік. Христиан діні жақ ының ды, алысың ды сү йіп қ ана қ оймай, сонымен бірге жауың ды да сү й, - деп адамның мү мкү ншілігінің шең берінен шығ ып кететін талап қ ояды.

Адамзат Тарихының жаң а мә н-мағ насы - соң ғ ы ерекшеліктердің бірі.

Гректердің ойынша, тарих Ғ арыштың тағ дырымен тығ ыз байланысты. Ғ арыш оттан пайда болып Дү ниежү зілік Ө ртте қ ұ риды да, тағ ыда жаң а Дү ние келеді. Ол тағ ы да ө ртте қ ұ рып, тағ ы да жаң арады.

Ал жаң а Дү ниеге келген кө зқ арастың шең берінде тарих қ айталанбайды, ол ө зінің соң ына бара жатыр. Уақ ыттың соң ы сонымен қ атар жаратылғ ан Дү ниенің сарқ ылуымен тең. Соң ғ ы сот - Қ ұ дайдың патшалығ ының толық қ анды келуіне тең.