Онтологиялық (болмыс) мәселелері.

Фома Аквинскийдің болмыстық ілімінің қ айнар кө зі Аристотельдің “потенция² жә не “акт² деген ұ ғ ымдарына кетеді. Потенция (мү мкіндік) дегеніміз ол болуы да болмауыда мү мкін, шайқ алғ ан, тұ рақ талынбағ ан, ө згеруге ашық, аяқ талынбағ ан, кемеліне келмеген. “Таза потенциалдық ² - ол материя, болмыстың ең ә лсіз тү рі. Ол тек ө згертіледі, сыртқ ы ә серлер қ абылдайды. Актуальдық ты (шындық) алатын болсақ - ол іске асқ андық, ө мірге кіргендік, аяқ талғ андық, кемеліне келгендік. Актуальдық - ол форма (бітім) - сол арқ ылы заттар ө зінің болмыстық дә режесіне кө теріледі. Абсолютті актуальды - Қ ұ дай, қ айсыбір бітімнің қ айнар-кө зі. Олай болса, Қ ұ дай - болмыстың ө зі де, ал Дү ние - болмысқ а ие ғ ана. Тек Қ ұ дайда болмыс пен мә н-мағ на бір-біріне сә йкес келеді, сондық тан, ол таза акт (шындық), ө зіне-ө зі жеткілікті болмыс. Ал Дү ниедегі жаратылғ андардың бә рі ө мір сү руге бағ ытталғ ан ғ ана. Дү ниедегі заттар бұ л Дү ниеде болуы да, болмауы да мү мкін, ол қ ажетті емес. Олардың ө мір сү руімен мә н-мағ ынасы толығ ынан бір-біріне сә йкес келмегеннен кейін, оны бү кіл жаратылғ ан дү ниеге таратып, ол болуы да, болмауы да мү мкін еді, онда бұ л Дү ние мү мкіндік пен кездейсоқ тық тан пайда болды, - деген пікір айтады. Фома Аквинскийдің бұ л ұ лы ойларын талай ғ асырлар ө ткеннен кейін ХХ ғ асырда ғ алымдар растады. Қ азіргі Дү ние жө ніндегі тү сініктер бойынша Дү ние - ө зінің ішінде орасан зор потенцияны (мү мкіндікті) сақ тайды, соның кішкентай ғ ана бө лігі кездейсоқ тық арқ ылы іске асады (актуальділікке айналады) потенция-шындық тың толқ ыны, қ ай-толқ ын дү ниеге айналады - ол кездейсоқ пен байланысты. Толық болмыс тек Қ ұ дайда ғ ана болса, жаратылғ ан дү ние болмыстық қ а қ атысады. Сондық тан болмысқ а келген заттардың ө зінің мә н-мағ ынасын ашудағ ы, шындық қ а айналдырудағ ы мү мкіндігі зор - олай болса Фома Аквинскийдің философиясы - оптимистік философия. Ө йткені, біз бұ л Дү ниеге келуіміз де, келмеуіміз де мү мкін еді. Бірақ біз бағ асы жоқ қ ымбатты сыйғ а - ө мірге ие болып кө з алдымыздағ ы болмыстағ ы таң ғ ажайып қ ұ былыстарғ а шаттанып караймыз, ө зіміздің ішкі мү мкіндіктерімізді табиғ и дарындарымызды ө мірге ө ткізуге, іске асыруғ а тырысамыз.

Адам ақ ыл-ой иесі болып жаратылғ аннан кейін, ол ә р заттың ішкі мақ сатын, не ү шін жаратылғ анын біле алады. Сондық тан адамның іс-ә рекетінің алдында не істейтінін тү сіну жатыр. Жердегі заттар мен адамдар жаратылғ ан Дү ниеге жатқ аннан кейін (жаратушы біреу ғ ана, ол - Қ ұ дай) олар ә р тү рлі сатылық дең гейде болады, ал ақ ыл-ойғ а келер болсақ, оның ә ртү рлі қ ұ ндылық тарының ішінен ө зіне керектерін таң дап алуына мү мкіншілігі бар. Ақ ыл-ойдың осы еріктігінде зұ лымдық тың тү п-тамыры жатыр, - дейді Фома Аквинский.

Ә рине, адам Қ ұ дайды, Дү ниеде не істеу керектігін, бә рін біледі. Ерікті адам белгілі бір мақ сатқ а жету ү шін ө зін-ө зі жетектейді. Ол садақ шының жіберген оғ ы, адамдардың ойнайтын ә уен қ ұ ралы емес.

Бірақ, Дү ниені тү сіну мен соғ ан сә йкес іс-ә рекет ету - екі тү рлі нә рсе. Адам кү нә ғ а батқ анда, сол ө зіне тә н еріктіктің негізінде ақ иқ аттан алшақ тап кетуі, тіпті оны ұ мытып кетуі мү мкін.

Фома Аквинский Дү ниеде ү ш тү рлі заң дар бар дейді. Олар:

1. мә ң гілік заң (lex aеterna)

2. табиғ и заң (lex naturalіs)

3. адамдардың қ абылдайтын заң дары (lex humana)

4. Бұ лардан оқ шау тұ рғ ан Қ ұ дайдың аяны бар (lex dіvіna).

Мә ң гілік заң - ол Қ ұ дайдың ойынан шық қ ан жоспар, жаратылғ ан Дү ниедегі заттардың тә ртібі, ә рбір зат пен қ ұ былыстың ішкі мақ саты (Аристотельдің тілімен айтқ анда – энтелехиясы). Бұ л заң тек Қ ұ дай мен ә улиелерге мә лім. Адам да, ә рине, саналы пә нде ретінде болмыстың мә нгілік ө міріне жартылай қ атысты болуы мү мкін.

Табиғ и заң - адамның ақ ыл-ойдың иесі ретіндегі жақ сылық пен жамандық ты айыруынан шығ ады. “Жақ сылық қ а ұ мтыл, зұ лымдық тан аулақ бол², - деген қ ағ ида - ол табиғ аттан шығ атын заң. Табиғ аттың ең биік қ ұ ндылығ ы- ол ө мір. Олай болса, адам ө з ө мірін сақ тау керек, - ол табиғ и заң ғ а жатады. Табиғ и заң ғ а еркек пен ә йелдің қ осылуы, балаларды тә рбиелеу, басқ а адамдармен бірге ө мір сү ру, ө зара адамдардың бір-біріне кө мектесуі, істеген нә рселерімен алмасуы- бә рі де табиғ и, адамның ақ ыл-ойынан шығ атын нә рселер.

Адамдардың қ абылдағ ан заң дарына келер болсақ, олар қ ылмысқ а, зұ лымдық тың қ айсыбір тү ріне қ арсы бағ ытталғ ан заң дар. Олар - адамның ақ ыл-ойының туындылары. Заң да қ андай мақ сатқ а жетіп, оғ ан жету жолында қ андай қ ұ ралдарды пайдалану керектігі кө рсетіледі. Егер Августин заң дардың керектігін адамзаттың алғ ашқ ы тектік кү нә сінен шығ арса, Фома Аквинский оны табиғ и қ ажеттіктен шығ арады. Адамдардың шығ аратын заң дары табиғ и заң дардан ө зінің қ айнар-кө зін бастап, соларғ а сә йкес келуі керек. Ой арқ ылы табиғ и заң дардан адамдардың қ ұ қ ы қ ұ растырылады. Ал соң ғ ыдан оны нақ тылау арқ ылы азаматтық қ ұ қ пайда болады. Мысалы, табиғ и заң - ө мірдің қ ұ ндылығ ы, оны сақ тау керектігі. Одан “Ө лтірме² деген адам қ ұ қ ы пайда болады. Ал азаматтық қ ұ қ та нақ тылы тү рде адам арам пиғ ылдың негізінде ө лтірілді ме, ә лде кездейсоқ тың жағ дайда қ аза болды ма, ә лде мас адамның іс-ә рекетінен ө лді ме - зертелу негізінде ә ртү рлі жағ ы қ олданылады.

Қ айсыбір заң залымдық жолына тосқ ауыл қ ойып, оны бұ зушыларғ а кү ш жұ мсау, қ амау арқ ылы, қ алғ ан адамдардың бейбіт ө мірін сақ тайды. Сонымен, табиғ аты бұ зылғ ан адамдар заң ның кү ші арқ ылы, алғ ашқ ы уақ ытта сырттай оның талаптарына кө неді, жү ре келе ол ә детке айналады. Мү мкін, олар соң ында ізгі адамдарғ а айналуы да ғ ажап емес. Олай болса, қ айсыбір заң тек қ ана қ оғ амды зұ лымдық тан қ орғ ау ғ ана емес, сонымен қ атар тә рбиелік қ ызмет атқ арады.

Адам - міні кө п, кемеліне келмеген пә нде. Заң ның керектігі осы іргетасты қ ағ идадан шығ ады. Адамның барлық кемшіліктерін есептеп оны заң арқ ылы тежеу мү мкін емес. Ал, бірақ, бү кіл қ оғ амғ а, басқ а адамдарғ а кеселін тигізетіндерін заң арқ ылы тежеу керек. Мысалы, адам ө лтіру, ұ рлық жасау - ол бү кіл қ оғ амның ө міріне қ ауып туғ ызады. Оларғ а заң дық тосқ ауыл қ ойылуы қ ажет.

Аса кө ң іл аударатын нә рсе - егер адамдардың шығ арғ ан заң ы табиғ и заң ғ а қ айшы келсе, - ол заң дық мә ртебесін жояды. Қ айсыбір заң ның негізінде ә ділеттік жатуы керек, басқ аша жағ дайда, біз тү гел шарпығ ан жемқ орлық қ а келеміз. Мү мкін, бү гінгі кең етек жайып кеткен жемқ орлық тың себептерінің ішінде осы да болса керек. Фома Аквинскийдің осы ойлары бізді моральдық, адамгершілік мә селеріне ә келіп тірейді. Заң ның моральдық қ ұ ндылығ ы табиғ и заң мен байланысты. Ә ділетсіз заң - зорлық -зомбылық қ а жеткізеді.

Адам заң ы егер Қ ұ дай заң ына қ айшы келсе, одан ү зілді-кесілді бас тарту керек. Тиранияғ а қ арсы кө терлісті де ақ тау керек, ө йткені одан артық зұ лымдық қ оғ амда жоқ.

Фома Аквинскийдің айтуына қ арағ анда, монархиядан артық билік формасы жоқ - ол тә ртіп пен мемлекет бірлігінің кепілі. Ең жаман билік формасы- ол тирания, ө йткені, ол - зорлық -зомбылық қ а, заң сыздық қ а негізделген, қ оғ амғ а зұ лымдық ә келеді. Бұ л билік кү шейген сайын оның зұ лымдығ ы да арта тү седі.

Мемлекет адамдарды игілік жолына бағ ыттап, бұ зылғ ан адамдарды тә рбиелеп, ізгілікке сілтейді. Адамдардың жасағ ан заң дары арқ ылы қ оғ ам ө мірінде тә ртіп орнап, адамдар бір-бірімен ә ртү рлі қ арым-қ атынасқ а тү седі.

Бірақ, мемлекет адамдардың барлық рухани ұ мтылысын мақ саттарын ө тей алмайды. Табиғ и заң дар да, адамдардың жасағ ан заң дары да оғ ан жеткіліксіз. Сондық тан, Қ ұ дай адамдарды сү йіп, оларғ а аянмен берілген заң дарды ұ сынды (lex dіvіna). Сондық тан, адамның басшылық қ а алатын заң дарын ә рқ ашанда Библиядағ ы заң дармен толық тырып отыруымыз керек, - деп қ орытады Фома Аквинский.

Фома Аквинский философия тарихында ө зінің ерекше ізін қ алдырды. Оның сә улелі ойы, мө лдір логикасы, Қ ұ дайғ а деген шын ниеті, адамды сү юі -осы кү нгі заманғ а дейін ү лгі болып, қ азіргі адамзат рухани ө міріне ә серін тигізуінде.