Аль-Фарабидің әлеуметтік-саяси, этикалық көзқарастары.

Жоғ арыда кө рсетілгендей, Дү ние Алғ ашқ ы Барлық тан саты -саты болып тө мендеп ө мір сү ретін болса, онда қ оғ ам ө мірі де соғ ан ұ қ сас. Тек мұ ндағ ы “Бірінші Мә н² - ол Халиф, Имам. Ол ө зінің жан-дү ниесі, ақ ыл-ойы, рухымен ө зін қ оршағ ан уә зірлерге, олар ө здерінен тө мен басшыларғ а т.с.с. ық палын тигізіп ең соң ында ол қ арапайым халық қ а жетеді.

Қ оғ амның қ ажеттігін Аль-Фараби адамның жалғ ыз ө зі ө зіне керектерінің бә рін жасай алмайтындығ ынан, екінші жағ ынан, басқ арларсыз ө зін жетілдіре алмайтындығ ынан шығ арады. Сондық тан, адамдар бірігіп, ө зара бір-біріне кө мектесіп, қ ажетті заттармен бө лісіп ө мір сү рген.

Қ оғ амды Аль-Фараби толық жә не толық емес қ ылып екіге бө леді.

Бү кіл жер бетіндегі, қ оғ амдық дә режеде ұ йымдасқ ан адамзат- ол белгілі халық тың ө мірі, кіші - ол белгілі бір жерде орналасқ ан кешен - қ ала, ауыл-сондағ ы тұ ратын адамдар.

Ал толық емес қ оғ амғ а келер болсақ, ол белгілі бір ауылда, я болмаса қ аланың бір кө шесінде тұ ратын адамдар. Олар ө з-ө здеріне жеткіліксіз-сондық тан, оларды ол толық емес деп атайды.

Ә сіресе, біз оқ ырманның назарын Аль-Фарабидің мына ойына аудармағ ымыз келеді. “ұ лы игілік², ең биік жетістіктерге ең алдымен қ ала жетеді, ал ауылды алатын болсақ, оның негізгі қ ажеттілігі- оның тек қ аланы қ амтамасыз етуінде. Аль-Фарабидің ө мірден кеткеніне 1000 жылдан артық уақ ыт ө тсе де, қ азақ халқ ына бұ л ой осы уақ ытқ а дейін ө зекті мә селе болып жатыр. Бү гінгі ө те қ иын дағ дарысты ақ уалда қ азақ халқ ы аянышты ауыр жағ дайда урбанизация процесіне қ атысып, қ алалық халық қ а айналуда. Тек қ алалық халық қ оғ амның ә леуметтік-саяси ө міріне белсенді қ атысып ө зінің мү дделері ү шін тиімді кү ресе алады. (urbanus-қ алалық, лат. сө зі).

Аль-Фараби қ алалардың ө зін екіге бө леді - олар игілікке бағ ытталғ ан қ ала мен надандар қ аласы.

Игілікке бағ ытталғ ан қ алада адамдар бір-біріне кө мектесіп, бақ ытқ а жетуге тырысады. Ол қ ала кемеліне келген адамның денесіне ұ қ сайды. Онда барлық дене мү шелері бір-бірімен тығ ыз ү йлесімді байланыста, олар ә р-тү рлі ө здерінің табиғ аты мен қ абілеті бойынша ө мір сү реді. Сол сияқ ты қ аладағ ы адамдар да ә р-тү рлі болса да қ ала басшысына бағ ынып бір-бірімен келісіп іс-ә рекет жасап ө мір сү рулері керек.

Надан қ ала игілікке бағ ыт ұ стағ ан қ алағ а қ арсы тұ р. Ол адамгершілігі жоқ, айырбастау қ аласы, адасқ ан қ ала.

Надан қ аланың, адамдары ешқ ашанда бақ ытты білмеген, сондық тан олар оғ ан ұ мтылмайды да, оғ ан сенбейді де. Олардың ойынша, ө мірдің мақ саты-денсаулық, байлық, рахатқ а бату, ерікті тү рде қ ұ мартуғ а берілу, даң қ пен ұ лылық ты армандау. Осылардың ә рбіреуінің ө зі осы қ аланың тұ рғ андарына бақ ыт болып кө рінеді. Ал айтылғ андардың бә рі қ осылса, онда одан асқ ан бақ ыт болмайды деп олар ойлайды.

Аль-Фараби надан қ аланың тү рлеріне тоқ тайды. Бү гінгі таң да біз де ә лі ө зіміздің даму бағ ытымызды, жалпы ұ рандар болмаса, айқ ын анық тағ ан жоқ пыз. Сондық тан ойшылдың мініздемелеріне тоқ тай кетелік, мү мкін оқ ырман одан ө зінше дә ріс алып, ойғ а қ алар.

Қ ажеттіліктің қ аласында адамдар ө мірге ең негізгі керек заттарды ө ндіру ү шін бір-біріне кө мектеседі.

Айырбастау қ аласында тұ рғ андардың бә рі де байлық қ а жету ү шін бір-біріне кө мектеседі, ол сол қ аланың негізгі мақ саты, басқ а мақ саттарғ а жету жолындағ ы қ ұ рал емес.

Қ ұ лдырағ ан бақ ытсыз қ алада адамдар тек тамақ табуда, ішуде, жыныстық қ атынаста тек қ ана ой ө рісіне кө терілмей сезімдік лә ззат алуғ а тырысады.

Бақ қ ұ мар қ аладағ ы адамдар бір-біріне кө мектесіп ө здерін басқ алардың алдында керемет етіп кө рсеткісі келеді (біздің бү гінгі таң дағ ы кейбіреулердің “жаманымызды жасырайық, жақ сымызды асырайық ², деп жү ргендері бұ л қ алағ а жақ ын келеді оларғ а “ауруын жасырғ ан - ө леді² деген нақ ыл сө зді айтқ ымыз келеді. (С.М.)

Билікті сү йгіш қ аладағ ы адамдар басқ аларғ а жоғ арыдан қ арап, оларды тә уелді етіп ұ стағ ысы келеді. Оларды тек жең іс қ ана қ уантады.

Адамгершілігі жоқ қ аланың тұ рғ ындары игіліктің не екенін жақ сы біле-тұ ра, ө здерінің іс-ә рекеттерінде басқ аша істейді.

Қ ұ былмалы қ аланың адамдары бұ рын игілікке бағ ытталғ ан болатын, ал сонынан басқ а қ ұ ндылық тар ө мір жолына тү сіп кеткен.

Адасқ ан қ аланың адамдары бақ ытты ө мір о дү ниеге барғ анда болады. Бірақ кейін келе олардың кө зқ арасы Қ ұ дайғ а да, шын ө мірге де ө згеріп бұ зылады.

Қ оғ ам ө мірінің дамуы, Аль-Фараби ойынша, негізінен Ел басында басқ арып отырғ ан адамның қ асиеттерімен байланысты болғ аннан кейін, ойшыл оның қ андай болуы керектігіне аса зор назар аударғ ан.

Ойшыл ондай адамның 12 қ асиеті болу керек дейді. Сонында олардың бә рін 6 тұ лғ алық қ асиеттерге ә келіп тірейді. Енді соларғ а назар аударарлық.

Біріншіден ол- даналық дә режеге жетуі керек, яғ ни барлық істі ақ ыл-ой елегінен ө ткізіп, халық тың тарихи тә жірибесіне, ә дет-ғ ұ рыптарына, адамгершілік тү сініктеріне сай келтіруі керек;

Екіншіден, ол- білімді адам болу керек, ө зінің есінде ө ткен тарихтағ ы заң дар, ә дет-ғ ұ рып нормалары мен ережелерін жақ сы білуі керек;

ү шіншіден, ә рқ ашанда тапқ ырлық кө рсету керек, ө йткені ө мір ү не бойы ө згерісте, олай болса елдің алдында бұ рынғ ы-соң ғ ы болмағ ан жаң а ақ уал пайда болып, бұ рынғ ы басқ ару тә сілдерінің бә рін, жоқ қ а шығ аруы мү мкін. Сондай жағ дайда ө мірге жаң аша қ арап шығ армашылық тұ рғ ысынан жаң а шешімдерге жету қ ажет;

Тө ртіншіден, аң ғ арғ ыш, кө реген болу қ ажет. Ел басшысы- тек бү гінгі кү нді ғ ана ойлап қ олмай, болашақ ұ рпақ тардың ө мірі қ андай болмақ; негізгі мақ сат-халық тың ә л-ауқ атын ө сіру-оны естен шығ армау керек;

Бесіншіден, Ө зінің сө зімен халық ты елдің заң дарын бұ лжытпай орындауғ а бағ ыттау болмақ;

Алтыншыдан, Ел басының денсаулығ ы, дене кү ші жақ сы болуы керек; ол оғ ан соғ ыс жү ргізген кезде ә сіресе қ ажет болады;

Аль-Фараби ел басшылығ ына лайық ты, осы кө рсетілген қ асиеттердің бә рі бойында бар тұ лғ аның сирек кездесетінін атап ө теді. Сондық тан, бұ л қ асиеттер екі тұ лғ ада жиналса, онда олар бірігіп басқ арсын дейді. Ал екі адамның бойынан табылмай, 4-5 адамнан табылса, олар бірге қ осылып басшылық жасауы керек.

Сонымен қ атар, ел басына керек негізгі қ асиет- ол даналық. Егер белгілі бір уақ ытта елдің басшылығ ында даналық болмай қ алса, онда елдің бірінші басшысы тіпті болмай-ақ қ ойсын, ондай қ алағ а қ ауып тө неді, - деп ескертеді ұ лы ойшыл.

Біздің бү гінгі ө тпелі қ оғ амдағ ы қ иындық тарды жең у ү шін ө кімет басындағ ы саяси элитаның биік дә режеде болуы қ ажетті нә рсе.

Оларды Аль-Фараби қ алдырғ ан ө сиеттерімен салыстырсақ, онда жетістіктерімізді жә не кемшіліктерімізді кө руімізге болады. Біздің саяси элита аз уақ ыттың шең берінде дү ниеде жиналғ ан қ оғ амды жаң арту жө ніндегі білімді тез игеріп жатыр. Тапқ ырлық кө рсетіп, шет елдерден экономикағ а инвестициялар (қ аражат) тартып жатыр; кө регендіктен де кем емеспіз - қ андай қ иындық тарды басымыздан ө ткізіп жатсақ та, қ азақ елі 2030 жылғ а қ арай қ андай дә режеге кө терілу керек - оны да ойлыстырып қ ойдық; дү ниежү зілік заң шығ ару дә режесіне сай етіп біршама заң дарды да тудырдық; саяси элитағ а талантты жастарды тартып жатырмыз.

Соғ ан қ арамастан, жеткен нә тижелер аздау. Оның негізгі себептерінің бірі- даналық тың жетіспеуі. Жалғ ыз технократизм (білім билігі), нақ тылы жағ дайды, тарихи тә жірибені ескермейтін, арсыз саясатқ орлық қ а ә келіп, Аль-Фараби айтқ ан надан қ алағ а жеткізуі мү мкін. Сондық тан, саяси элитағ а интеллектуалдық топтардың дә режесін кө теріп, саяси шешімдерді солардың сараптауынан ө ткізіп отыруы қ ажет қ ой деп ойлаймыз.

Міне, осыдан 1000 жыл бұ рын ө мір сү рген бабамыз Аль-Фараби даналығ ы- оның қ алдырғ ан терең ойларының бү гінгі біздің ө мірімізге сай келіп алдымыздағ ы қ иын мә селелердің шешімін табуғ а кө мектесіп жатқ андығ ы болса керек. Жалпы алғ анда, кең тү рде, философия тарихы осы жағ ынан алғ анда, ешқ ашан, қ андай кө не заманда пайда болса да ескірмейді, ондағ ы жиналғ ан ойлар біздің шабытымызды оятып, жаң а кө зқ арастардың дү ниеге келуіне, олардың ө ткен тарихпен сабақ тастығ ының терең деуіне ә серін тигізеді.