Ибн-Сина мен Ибн Рошд.

Абу-Али Ибн-Сина (980-1037жж.) Бұ хара тө ң ірегінде дү ние келіп Хамаданда 1037 жылда қ айтыс болды. Ұ лты - тә жік. Еуропа халық тарына Авиценна деген атпен таныс. Негізгі ең бектерінің ішінде “Логика², “Риторика², “Поэтика², “Физика², “Жан жө нінде², “Метафизика² т.с.с.

Авиценна дү ниежү зілік аң ғ арғ ан қ ауымғ а ө зінің шығ армашылығ ының екі жағ ымен таныс.

Біріншіден, Ибн-Сина ү лкен ғ алым-дә рігер болғ ан адам. Ол ө зінің артынан ә ртү рлі ауруларды жазатын шө птердің қ осындыларынан жасалатын 1000 дә рінің рецептін қ алдырғ ан. Оның “ғ ылым тізбегі² деген ең бегі Батыстағ ы Орта ғ асырлық университеттерінде 400 жыл бойы негізгі оқ улық тардың бірі болғ ан.

Ал енді оның философиялық кө зқ арастарына келер болсақ, ө зінің онтологиясында (Болмыс ілімінде) Ибн-Сина неоплатонизмнен қ алғ ан эманация идеясын кең інен қ олданып, Дү ние Алланың - бірінші себептің (ө зіне-ө зі қ ажетті барлық) ағ ып-тасуынан пайда болды деген пікір айтады.

Сонымен, ө зіне-ө зі жеткілікті де сонымен қ атар ө зіне сыймай тасып ақ қ ан алғ ашқ ы себеп сатылы тү рде орналасқ ан ақ ыл-ой, жан-дү ние, аспан ә лемдерін тудырады. Оқ ырманның байқ ағ анындай Ибн-Синаның ілімі бұ л жағ ынан алып қ арағ анда Аль-Фарабидің кө з-қ арасына ө те жақ ын. Тек ай астындағ ы ә лемді Аль-Фараби 11 сатыда орналастырса, Ибн-Сина 10 сатыда деп есептейді.

Ибн-Синаның Болмыс ілімінде “ө мір сү ру² мен “мә н-мағ нағ а² кө п кө ң іл бө лінген. Ө мір сү ру - нақ тылы, мә н-мағ на - абстрактылы; Мысалы, нақ тылы адам мен итті алсақ - олар ө мір сү ріп жатыр. Ал олардың мә н-мағ насы – адамгершілік, жануарлық - ол абстрактылы, олар нақ тылы адам мен иттің алдында ө мір сү рген, - дейді ұ лы ойшыл. Нақ тылы адамдар, жануарлар т.с.с. Дү ниеге келеді, кетеді, ал олардың мә н-мағ насы - мә ң гілік, ө з-ө зіне жеткілікті, болу я болмаумен, қ ажеттілік, я мү мкіндікпен байланысты емес.

Дү ниеде нақ тылы ө мір сү ріп жатқ ан нә рселерді біз болуы мү мкін дейміз, ө йткені, олардың ө з-ө зіне негізделетін болмысы жоқ. Олар белгілі бір себеп, кездейсоқ тық тың негізінде Дү ниеге келеді, басқ а жағ дайда Дү ниеге келмеуі де мү мкін еді. Ал қ ажетті барлық ты алатын болсақ, ол бар жә не оның болмауы мү мкін емес, ө йткені ол ө зін негіздей растай алады. Ол, ә рине Алла-тағ ала, ол бұ л Дү ниедегі болуы мү мкін жә не болып жатқ ан нә рселерден бө лек, - деген пікірге ұ лы ойшыл келеді.

Ибн-Сина ө зінің онтологиялық ілімінде діндегі Қ ұ дайдың “жоқ тан барды² тудырды деген пікіріне қ арсы шығ ады. Егер Дү ние жоқ тан пайда болса, онда Дү ниенің пайда болуының іс-ә рекеттік себебі - Қ ұ дайдың жаратуғ а дейін іс-ә рекеттік себебі болмағ ан екен ғ ой деген ойғ а ә келеді, онда Қ ұ дайдың ол қ асиеті - қ ажетті емес, оның терең мә н-мағ насынан шық пайды. Олай болса, ол ө згереді, ал оның ө зі оның кемеліне келмеген, жетілмегендігінің кө рінісі - Қ ұ дайдың абсолютті жетілген - алғ ашқ ы себептігіне қ айшы келеді.

Ибн-Сина Қ ұ дайды діндегі сияқ ты табиғ атқ а оның жаратушысы ретінде қ арсы қ оймайды. Қ ұ дай Дү ниедегі барлық тың алғ ашқ ы себебі болғ аннан кейін, материалдың Дү ние Қ ұ дайсыз, ал Қ ұ дай бұ л Дү ниесіз ө мір сү ре алмайды деген пікірге келеді. Сонымен, Ибн-Синаның болмыстық кө зқ арасы пантеизмге ө те жақ ын болды.

Ибн-Синаның Дү ние тану іліміне келер болсақ ол адамның жан-дү ниесінде потенциалды ақ ыл-ой бар дейді. Яғ ни, адам ө з алдында жатқ ан дү ниенің мә н-мағ ынасын аша алатын мү мкіндігі бар. Бірақ ол - ө те кү рделі. Таным тү йсіктердің қ абылдауы арқ ылы басталады - оны ол сезімдік тә жірибе дейді. Жалпылық қ а адам заттардың қ асиеттерін салыстыру арқ ылы жетеді.

Ақ иқ ат дегеніміз - заттардың ішкі мә н-мағ насы. Ә р заттың ақ иқ аты оның ө мір сү руінің ерекшелігінде, ал оның ө зі сол заттың ө зіндігін қ ұ райды. Ақ иқ аттқ а жетудің бірде-бір қ ажетті қ ұ ралы - ол логика. Логика заң дары арқ ылы біз жалқ ылық пен жалпылық ты ойлай аламыз. Жалпы жеке заттардың мә н-мағ насын қ ұ рап жалқ ымен бірге ө мір сү реді.

Ибн-Синаның ә леуметтік-саяси кө зқ арастарына келер болсақ, ол ә ділеттік мә селесіне кө п кө ң іл бө ліп - оны қ айсыбір қ оғ амдағ ы тұ рақ тылық тың негізі деп есептеді. Егер қ оғ амды басқ ару ә ділетсіз жолымен жү ріп жатса, онда халық тың оғ ан қ арсы қ арулы кө терілісі заң ды деген пікір айтады. Бү гінгі философияда Ибн-Сина Араб ілімін ислам қ ағ идаларына қ осып, оны христиан дініне жақ ындатқ аны, оның негізгі ө шпес ең бегі деп есептейтін кө зқ арас та бар.

Келесі Шығ ыс философияның ұ лы тұ лғ асы - Ибн-Рошд (1126-1198жж.). Латынша аты - Аверроэс. Ө мірге Испаниядағ ы Кордова қ аласында Дү ниеге келеді. Жас кезінде Мұ сылман қ ұ қ ын, араб ә дебиеті мен поэзиясын, соң ынан дә рігерлік ғ ылымды, математика мен физиканы оқ иды. Содан кейін философиямен айналыса бастайды.

Ибн-Рошд кө п жылдар Севилья мен Кордовада қ адилық (соттың) қ ызмет атқ арады. Ө мірінің кейбір кезең дерінде ө зінің кө зқ арастарына бола діни қ уғ ындауғ а ұ шырайды. Ибн-Рошд ғ ылыми ең бектерінің кө пшілігін Аристотельдің ең бектеріне тү сініктемелер жасауғ а арнайды. Еуропа философиясында “ұ лы Комментатор² (тү сініктемеші) деген атақ қ а ие болғ ан.

Негізгі ең бектері “Терістеуді теріске шығ ару², “Аспандағ ы денелердің қ озғ алысы жө нінде², “Алғ ашқ ы қ озғ аушы жө нінде², “Жан-дү ние ғ ылымы жө нінде² т.с.с. Соң ынан оғ ан Данте “ Білетіндердің мұ ғ алімі ² деген ат береді.

Ө зінің философиядағ ы кө зқ арастарында Ибн-Рошд Дү ниенің мә ң гілігі мен шексіздігі жө нінде айтады. ә рине, ол - ө з заманының туындысы болды, сондық тан ол Қ ұ дайды мойындады. Қ ұ дай- шындық тың мә ң гілік қ айнар кө зі болса, материя - Дү ниенің мү мкіндігінің мә ң гілік қ айнар кө зі, ө йткені, “егер Жаратушы мә ң гілік болса, онда жаратылғ ан Дү ние де - мә ң гілік². Қ ұ дай - қ ажетті барлық, ол Дү ниенің мү мкіндігі - материяғ а бітім беріп, оны шындық қ а айналдырады. Дү ниедегі ешнә рсе пайда болып, я қ ұ рымайды, ол ө згеру арқ ылы басқ а затқ а айналады. Материя заттың ішкі мү мкіндігін қ ұ раса, бітім (форма) оның сыртқ ы іске асуына, ө мірге келуіне ә келеді.

Ибн-Рошд Аристотельдің философияның негізгі қ ағ идасының бірі “материя ешқ ашан бітімсіз, ал бітім материясыз ө мір сү ре алмайды² деген ойын толығ ынан қ олдап, оны ә рі қ арай терең детеді. Егер материя мен бітімді біз ажырата алмасақ, онда мү мкіндік пен шындық та - бірегей, олардың айырмашылығ ы салыстырмалы ғ ана. Дү ние мә ң гілік болғ аннан кейін қ айсыбір мү мкіндік ертелі-кеш шындық қ а айналуғ а тиіс.

Ибн-Рошдтың таным ілімінде ақ ыл-ой негізгі орын алады. Ә рине, Қ ұ ранда да Дү ние жө ніндегі белгілі қ ағ идалар берілген. Бірақ, олар қ алың бұ қ арағ а бағ ышталғ аннан кейін, соларғ а тү сінікті болуы ү шін тұ рпайы тү рде кө рсетілген.

Ал философияны алатын болсақ, ол ақ ыл-ойы терең, білімді адамдардың айналысатын нә рсесі. Бұ л пә ннің негізінде зерделі дә лелдемелер жатыр.

Философия мен дін адамды ақ иқ атқ а жетуге ү йретеді. Онда олардың алдына қ ойғ ан мақ саттары - бір. Бірақ, кейбір мә селелер бойынша қ айшылық тар пайда болуы мү мкін. Олай болғ ан жағ дайда діннің қ ағ идаларын философиялық ой-елегінен ө ткізуіміз керек, ө йткені ақ иқ ат біреу жә не ол зерделі.

Ө зінің таным ілімінде Ибн-Рошд бү кіл адамзатты қ ұ райтын жеке адамдардың ақ ыл-ойының бірегейлігін, потенциалдық интеллект қ ұ райтынын айтады. Расында да, адамдар шектелген, Дү ниеге уақ ытша келген пенде ретінде универсалияларды, потенциалдық ақ ыл-ой болмаса жасай алмас еді. Жеке адамның танымдық мү мкіндіктері шындық қ а айналуы ү шін оғ ан Дү ниежү зілік белсенді ақ ыл-ой (Қ ұ дай) тү рткі болуы керек. Ол потенциалды ақ ыл ойғ а тікелей емес, оның сезіміне, қ иялы мен елестетуге ә серін тигізіп, мә н-мағ наның ашылуына, оның шындық қ а айналуына ә келеді. Сол сә тте жеке адамның ашқ ан ғ ылымдағ ы жаң алығ ы адамзаттың потенциалдық интеллектінің ажырамас бө лігіне айналуына, оның бірте-бірте Қ ұ дайдың белсенді актуальды интеллектіне жақ ындап, соң ында қ осылуына жеткізеді.

Сонымен, Ибн-Рошдтың потенциалдық интеллекті - ол қ азіргі философиядағ ы қ оғ амдық сана деген ұ ғ ымғ а жақ ын.

Ойшыл ² адам - ө тпелі пенде, оның денесімен бірге жан дү ниесі де келмеске кетеді² - дейді. Бірақ, адамзаттың потенциалдық интеллекті - мә ң гілік, ол Қ ұ дайдың ақ ыл-ойымен қ осылуғ а тырысады, ал ол орындалғ ан кезде Дү ниежү зілік адамзат тарихы сонымен аяқ талады, - деген кө зқ араста болғ ан.

Бұ л тұ жырымнан екі қ орытынды шығ уы мү мкін. Жеке адам мә ң гілік болмаса да, адамзаттың рухы потенциалдық интеллект ретінде ө мір сү ргеннен кейін адам мистикалық -аскетикалық ө мір салтын ұ стауы керек.

Екінші қ орытынды оғ ан қ арсы - егер адамның ө мірі біреу-ақ болса, онда неше тү рлі қ ызық тардан лә ззат алып, осы Дү ниеде бақ ытқ а жетіп, ойнап-кү лу керек.