Схоластикалық философия (scholastіca-лат. сөзі, оқушы, ғалым).

Патристикалық философия христиан дінінің негізгі қ ағ идаларын жү йеге келтіріп Х1 ғ асырғ а қ арай діни философияның екінші сатысына ө туге жағ дай жасады. Патристиканың мистикалық жағ ы жаң а жағ дайда кө п ойшылдарды қ анағ аттандырмай, Тертуллианның жоғ арыда келтірген нақ ыл сө зі басқ ағ а “credo ut іntellіgam² (сенемін-тү сіну ү шін) ауысады.

Қ ұ дайғ а сену бұ рынғ ыдай бірінші орында болса да, қ азір одан кейін білім қ ойыла бастайды. Негізгі мақ сат - қ ұ діретті аян арқ ылы берілген ұ ғ ымдардың мазмұ нын анық тау, ақ ыл-ой елегінен ө ткізу бір-бірімен ү йлесімді тү рде ұ штастыру т.с.с.

X1-X11 ғ асырларда алғ ашқ ы рет универсалиялар (жалпы ұ ғ ымдар) жө нінде қ арама-қ арсы тұ рғ ан екі бағ ыт - номинализм жә не реализм пайда болды (realіs, -лат. сө зі, - шындық, заттық; nomіnіs- лат. сө зі, - затқ а қ ойылғ ан ат).

Схоластиканың пісіп-жетілген уақ ыты X111-X1V ғ асырларда. Негізгі идеялар университеттерде шың далады. Негізінен алғ анда, бұ л уақ ытта Платонизмның негізгі идеялары сыртталып, Аристотелизм оның орнына келеді.

Схоластиканың соң ында (Хқ Vғ ғ.) сенім мен ақ ыл-ойдың ү йлесімді болуына кү мә н келтіріліп, бірте-бірте “екі ақ иқ ат² ілімі тарала бастайды.

Бү кіл схоластика – шынайы ө мірмен байланысы жоқ, ө ткен ғ асырлардан жеткен кітаптардағ ы ой-пікірлерді зерттеп, солардың ашылмағ ан сырын табуғ а бағ ытталғ ан философия болды. Сондық тан, жаң а заман келіп “тә жірибелік білім² етек жайғ ан кезде “схоластика² деген ұ ғ ым теріс мағ на алып мазмұ ны жоқ, ө мірден алшақ, бос сө здік ретінде қ аралып жә не бү гінгі ө мірде де солай тү сініледі.

Схоластиканың алғ ашқ ы кезіндегі қ ойғ ан мә селесі универсалиялардың табиғ аты (unіversalіs, - лат. сө зі, - жалпы) жө нінде болды. Бү гінгі таң да универсалиялар деп біз филоофиядағ ы ең жалпы ұ ғ ымдарды айтамыз.

Универсалиялар жө ніндегі ілім алғ аш рет Плотиннің Философиядағ ы “идеялар² теориясында кездеседі. Плотиннің ойынша, қ айсыбір жалпы ұ ғ ымғ а сә йкес келетін идея бар, олар нағ ыз болмыс -“идеялар ә лемін² қ ұ райды. Жердегі сезімдік заттар болмысын алсақ, олар кө птікке жатады, жалпылық ө згеріске тү сіп бө лініп жеке затта ешқ ашанда толығ ынан кө рінбейді.

Аристотель танымдағ ы жалпылық жеке заттардың болмысын бейнелейді деген болатын. Қ ысқ аша айтқ анда, универсалия мә селесін Орта ғ асырдағ ы философ Порфирий былайша қ ойды: Тек пен тү р ө зінше ө мір сү ре ме, олай болса олар дене ме ә лде денесіз бе? Егер тек қ ана ақ ыл-ойда болса, олар бө лек ө мір сү реді, ә лде олар сезімдік қ ұ былыстарда ма?

Х1 ғ асырдың аяғ ы мен Х11 ғ асырдың басында бұ л мә селені шешуде ү ш ағ ым пайда болды. Олар - номинализм, реализм жә не концептуализм.

Номинализм (nomіnіs, - лат. сө зі, - заттың аты) схоластикадағ ы жалпы ұ ғ ымдардың болмыстық мағ ынасын мойындамайтын, олар тек қ ана ой-ө рісте ғ ана деп санайтын ағ ым. Номиналистер шын ө міріде тек қ ана заттар ө мір сү реді, универсалиялар - жалпы ұ ғ ымдар тек қ ана заттардың аты, біздің ауызымыздан шығ атын дыбыстар ғ ана, - деген пікірге келеді. Осы тұ рғ ыдан олар Қ ұ дайдың ү ш тұ лғ алығ ын да қ атты сынғ а алды.

Реализм бағ ытына келер болсақ (realіs, - лат. сө зі, - шынайы зат), олар номинализмге қ арсы бағ ыталғ ан, универсалиялар - жалпы ұ ғ ымдар - шынайы жә не адамдардың санасына тә уелсіз ө мір сү реді, - деген пікірді ұ стайды.

Концептуализм бағ ыты (conceptus, - лат. сө зі, - ұ ғ ым) жалпы ұ ғ ымдар бө лек ө мір сү ре алмай, болмыстық орны болмағ анмен, бірақ олар тек қ ана заттарғ а қ ойылғ ан ой емес, негізінде ақ ыл-оймен қ орытылғ ан заттардың жалпы қ асиеттерін бейнелейді, - деген пікірге келеді.

Сонымен, концептуализм бір-біріне қ арсы тұ рғ ан екі бағ ыттың сың ар жақ тығ ын байқ ап универсалия мә селесін дұ рыс шешу жолына шығ ады.

Схоластика философияның пісіп-жетілген кезінде ө мір сү рген Орта ғ асырдағ ы аса ұ лы тұ лғ алалардың бірі Фома Аквинский (1221-1274 жж.) Италия елінде бай ақ сү йектердің жан-ұ ясында дү ниеге келген. Неаполь университетінде оқ ығ ан 1256-59 жж. Париж университетінің теология кафедрасын басқ арғ ан. Ө мірінің соң ында ел аралап Европа университеттерінде лекциялар оқ иды. “1323ж. ә улие докторұ атағ ы беріліп, шіркеудің бесінші ғ ұ ламасы болып есептелген.

Ө мірінің жә не ө зінің жазғ ан ең бектерінің тү кке тұ рғ ысыздығ ы Фомағ а ө лерінің алдында ашылса да, соғ ан қ арамастан ол кітаптарын жазуды қ оймады. Ө зінің кө мекшісінің “демалың ызшы² деген тілегіне “Жоқ, ө йткені менің осы уақ ытқ а дейін жазғ анымның бә рі қ азір менің кө з алдыма келген аянмен салыстырғ анда кү л сияқ ты², - деген аң ыз қ алғ ан.

Фома Аквинскийдің негізгі ең бегі “ Теология жинағ ы², “Табиғ аттың бастамалары², “Мә н мен ө мір сү ру жайлы² т.с.с.

Орта ғ асырлық схоластикада Фома Аквинский ең кө лемді жан-жақ ты Қ ұ дайдың болмысын дә лелдеулерін келтіреді. Олар - бесеу.

1. Қ озғ алыс арқ ылы дә лелдеу. Бұ л Дү ниеде бірдең е қ озғ алатынына ешкім кү мә н келтірмес, - дейді ойшыл. Мысалы, оттың актуальдық жылуы ағ аштың потенциалдық жылуының актуальдық жылуына ө туіне, яғ ни, оны ө згеріске, қ озғ алысқ а ә келеді. Бірақ белгілі бір зат бір уақ ытта потенциалды жә не актуальды бір қ атынаста бола алмайды. Актуальды ыстық зат потенциалды ыстық бола алмайды. Олай болса, бірдең е бір уақ ытта, қ озғ алушы жә не қ озғ алтушы бола алмайды, яғ ни заттың ө зі - ө з қ озғ алысының қ айнар кө зі емес. Онда қ айсыбір қ озғ алыс басқ а қ озғ аушы кү шті талап етеді, соң ғ ы тағ ы да басқ аны т.с.с. Бірақ оны шексіздікке кетіру мү мкін емес. Олай болса, біз бірінші ө зі қ озғ алмайтын қ озғ аушы кү шті, қ ажет етеміз. Ол - Қ ұ дай.

2. Тудырушы себеп арқ ылы дә лелдеу. Сезімдік заттарғ а назар аударсақ, біз тудырушы себептердің бірінің артынан бірі келіп отыратынын байқ аймыз. Алайда бірде бір ө зін-ө зі тудырғ ан затты ешкім кө рген жоқ. Олай болатын болса, зат ө зінің алдында ө зі Дү ниеге келер еді - ол мү мкін емес.

Алайда, тудырушы себептерді шексіз соза берсек, онда бірінші себеп болмас еді, ол жоқ та салдарлар да жоқ болар еді. Ол ақ ыл-ойғ а сыймайды. Олай болса, алғ ашқ ы Дү ниені тудырғ ан себепті мойындау керек. Ол - Қ ұ дай.

3. Мү мкіндік пен қ ажеттілік арқ ылы дә лелдеу. Біз Дү ниеде болулығ ы мү мкін жә не мү мкін емес заттарды кү нбе-кү н кө реміз. Бү гін бар, ертең жоқ. Бірдең е Дү ниеге келіп, содан кейін кетеді. Мұ ндай заттардың мә ң гілік болмысы жоқ. Бірдең енің бейболмысқ а ө туі мү мкін болса, ол ертелі-кеш оғ ан ө теді. Олай болса Дү ниедегінің бә рі де бір кү ні жоқ болуы мү мкін. Егер бұ л тұ жырым ақ иқ ат болса, онда қ азір ештең е жоқ, ө йткені бейбарлық болмысқ а барлық арқ ылы келеді.

Сонымен, ешқ андай барлық болмаса, онда ештең е болмысқ а ө тпес еді, дү ниеде ештең е болмас еді - ол жалғ ан. Олай болса, барлық тың бә рі де кездейсоқ емес, Дү ниеде қ ажетті бірдең е болуы керек. Сондық тан біз ө зінің тудырушы себебі жоқ қ ажеттіктің болуын мойындауымыз керек. Ол қ ажеттілік - Қ ұ дай.