Тақырып. Орта ғасырдағы Мұсылмандық философия.

Дү ниежү зілік философия тарихында Шығ ыстағ ы Кө не Қ ытай, Ү нді, Парсы т.с.с. елдеріндегі пайда болғ ан философиялық кө зқ арастардан тыс Орта ғ асырларда дү ниеге келіп, ө зінің ерекше болмысымен тарихта танылғ ан Орта Азия мен Араб елдеріндегі ұ лы философиялық ой-пікірлерді айтуғ а болады.

Кө не заманның аяғ ында қ ұ л иеленушілікке негізделген қ оғ ам сарқ ылып, Орта ғ асырларда “тарихи белсендік² Шығ ыс халық тарының ү лесіне тиеді. Оның негізгі себебі- тайпалық - рулық, соғ ыс демократиясының негізінде ө мір сү ріп жатқ ан, кө пқ ұ дайлық қ а табынғ ан Араб тайпаларының басын біріктіру қ ажеттігі еді. Осы қ ажеттіктің негізінде Ислам дү ниеге келіп, сол діннің негізінде Арабтар империясы пайда болады. Ол, Индтан Атлантика мұ хитына дейін созылғ ан мемлекет болды. Кө шпенді Араб тайпалары бастарының бірігуі олардың арасындағ ы қ ақ тығ ыстарды тоқ татып, жаулап алынғ ан Батыс пен Шығ ыс, Орта Азиядағ ы халық тардың мә дениетімен танысуғ а, бейбіт жағ дайда ө ндіргіш кү штердің дамуына, сауда-саттық пен тең із арқ ылы байланыстырдың ө суіне ә келді.

Араб империясы Батыста Испанияғ а дейін жетіп, ө зінің мә дениеті, діні, философиясын жаң а елдерге таратты. Мысалы, бү гінгі таң да дү ниежү зілік сө здікке кірген “арсенал², “адмирал² “тариф², “авария², “медицина², “алгебра², т.с.с. сө здер - араб сө здіктерінен шық қ ан.

Аз уақ ыттың ішінде арабтар мемлекетті басқ ару, соғ ыс жү ргізу, мә дениетті дамыту салаларында ү лкен жетістіктерге жетті. Оның бә рі басқ а халық тардың мә дениетіндегі жетістіктерді ө з дү ниетанымен ұ штастыру арқ ылы келсе керек.

Дү ниежү зілік мә дениетке қ осқ ан арабтардың ү лесі кө п. Соның ішінде философияғ а келетін болсақ, олардың ө шпес ең бегі - Антикалық дә уірде пайда болғ ан философиялық ілімдердің бә рін ұ қ ыпты зерттеп, ө з тіліне аударып, оны ә рі қ арай дамытуы.

Бұ л ү лкен “аудармашылық қ озғ алыс² ретінде тарихта қ алды. Эвклидтің ең бектері мен Плотомейдің “Альмагестінен² бастап, Платон мен Аристотельдың шығ армаларының бә ріне дейін араб ғ алымдары ө з тіліне аударып, халық тың рухани ө мірінің ажырамас бө лігіне айналдырды. Бұ л қ озғ алыс Vқ қ ғ асырдың аяғ ынан бастап Хқ ғ асырғ а дейін созылды.

Ал арабтардың ө здерінің ғ ылымғ а қ осқ ан ү лесіне келер болсақ, Абу-Миамардың “Зидж Абу-Миамар² деген ең бегі сол кездегі астрономиялық ілімнің биік шың ы болды. Аль-Батанидің жасағ ан астрономиялық таблицалары латын тіліне аударылып, Еуропалық астрономия оқ улығ ына айналды. Синус пен косинустарды астрономиялық есептеулерге алғ аш енгізгенде сол кісі. Ибн-Юнус уақ ытты ө лшейтін маятник ойлап шығ арды. Джабир Ибн-Афьян алғ ашқ ы обсерваторияның негізін қ алағ ан адам, ал Абу-Муса Джабирді “химия ғ ылымының ә кесі², - деп атайды. Закария Разидің “Барлығ ын қ амтитын кітабі² да латын тіліне аударылды, ол заманының ең ұ лы дә рігерлерінің бірі болғ ан.

Арабтардың философия саласына енгізген ең бектері - ерекше ә ң гіме. Оны осы тарауда талдайтын боламыз.

Х1-Х11 ғ асырларда арабтардың барлық игерген мә дениет қ ұ ндылық тары Батыс Европа халық тарының тілдеріне аударыла бастайды.

Араб мә дениеті, ә рине, Орта Азия халық тарының тағ дырына, мә дени дамуына ө зінің зор ә серін тигізді. Негізгі нә тижелердің бірі - Орта Азия халық тарының бірқ ұ дайлық қ а кө шіп², Ислам дінін қ абылдауы болды. М.Вебер уақ ытында айтқ андай, ислам кө шіп-қ онғ ан жауынгер халық тарының діні. Біздің жартылай жерде отырғ ан, жартылай кө шпелі ө мір салтын ұ стағ ан қ азақ халқ ының дү ние сезіміне бұ л дін сай келіп, оның бергі тарихы осы дінінің аясында ө мір сү ріп жә не бү гінгі таң ғ а дейін дамып келеді.