Ибн-Халдунның мемлекеттің пайда болуы мен өмір сүруі жөніндегі ілімі.

Мемлекеттің пайда болуы, ө мір сү ріп соң ында кү йреуі - Ибн-Халдунды ө те қ ызық тырып, оның терең ойларын туғ ызғ ан. Мемлекет, ә рине, мү лік пайда болғ ан кезде дү ниеге келеді. Оның ө зегін уақ ытында ө те биік дә режеде ұ йымдасқ ан, ауыз-бірлігі биік ру, я болмаса тайпа қ ұ райды.

Бірақ, уақ ыт ө ткен сайын мемлекет басшысы сол мемлекеттің басқ ару жү йесін қ ұ райтын ө зінің туыстарынан бірте-бірте алшақ тай бастайды.

Олардың орнына басқ а топтардан адамдар тартылып, неше тү рлі кө терің кі жағ дайлар (привилегиялар) жасалып, оларғ а басқ ару істері тапсырылады. Осы сә ттен бастап мемлекеттің кү йреуі басталады, - деген ойғ а Ибн-Халдун келеді. Оның себебі – сол мемлекеттің негізін қ алағ ан ішкі бірлігі мол алғ ашқ ы ру, я тайпа қ уылғ аннан кейін оның орнына келген адамдар тек жалақ ы ү шін ғ ана қ ызмет етеді. Егер мемлекет ү стіне қ ауіп тө нсе, ол ү шін жан-тә нін беретін адамдар олардың ішінде тым аз.

Ибн-Халдун мемлекет пен ө ндірістің, бү гінгі сө збен айтқ анда экономикамен ө зара байланысын терең зерттеген ойшыл. Оның жасағ ан бұ л мә селе жө ніндегі кейбір тұ жырымдары бү гінгі біздің қ ал-жағ дайымыздан кө шіріліп алынғ андай.

Мемлекеттің ө з табиғ аты, ө ндірістің де ө зінікі бар. Мысалы, тауарлардың бағ асы ө ндіріске жұ мсалғ ан қ аражатқ а, оны ә келуге кететін ақ шағ а, нарық тағ ы сұ ранысқ а т.с.с. байланысты, - дейді ойшыл. Оның сыртында қ ажетті тү рде салынатын салық тар да ө ндірелетін тауарлардың бағ асын ө сіреді.

Мемлекет, ә рине, салық сыз ө мір сү ре алмайды. Ол бү гінгі мемлекеттің басына келген кешегі кө шпенділерге тә тті ө мір сү ру ү шін, ә скер ұ стап шекараны кү зетіп жә не ел ішінде ө зінің саяси қ арсыластарымен кү ресу ү шін керек. Мемлекет, бір жағ ынан, салық тың кө лемін ө сіруі мү мкін, екінші жағ ынан, экономикағ а тікелей араласып ішкі жә не сыртқ ы сауданы бақ ылауғ а алып, одан пайда табуы мү мкін.

Салық ү лкен болса, онда халық ә лсірейді, сонымен бірге мемлекеттің ө зі де ә лсірейді, - дейді Ибн-Халдун (біздің ү кіметке Ибн-Халдуннан осыдан 500 жыл бұ рын ө мір сү рген дә ріс алса да болғ аны). Елдегі бай адамдар мемлекеттегі ө здерінің алтынын алып басқ а жақ қ а кетеді. Қ арапайым адамдардың ө зі де тамақ, киім іздеп Дү ниенің тө рт жағ ына қ аң ғ ып кетеді. Ал мұ ның бә рі де мемлекеттің ө зін жояды, ө йткені, мемлекет - қ оғ амның бітімі (формасы), ал оның материясы - ол сол елді қ ұ райтын, оның ө ндірісінде істейтін адамдар.

Сонымен, мемлекет кү йреді. Бірақ, ол мемлекет атаулының бә рінің де жойылуы емес. Оның орнына басқ а мемлекет бітімі келіп, ол да тарихтағ ы ө зінің қ ажетті сатыларынан ө тіп, ө з орнын жаң а мемлекетке береді.

Ибн-Халдун бойынша, ә р мемлекеттің ө з ө мір сү ру ғ асыры бар. Оның ұ зақ тығ ы орташа алғ анда ү ш ұ рпақ тың ө міріне тең. (Кең ес мемлекетінің пайда болып кү йреуін алайық, ол ү ш ұ рпақ тың шең берінде болды. С.М.) Бірінші буын сол мемлекеттің негізін қ алап, ө здерінен гө рі жалпы мемлекеттік мә селелердің қ амын ойлайды. Екінші буын жаң а пайда болып жетілген мемлекеттің жинағ ан байлығ ын пайдаланып рахатқ а батуғ а тырысады. ү шінші буын сол мемлекетті ә лсіретіп, оның титығ ына дейін жеткізеді.

Сонымен, мемлекет пен цивилизацияның дү ниеге келуінің негізгі себебі-бір. Ол ө ндірістік дамудың негізіндегі байлық тың, артық шылық тың пайда болуы. “Мемлекет ө здерінің адамдарынан ақ ша жинап, басқ арып отырғ ан адамдарғ а жұ мсайды. Ол байлық қ арапайым адамдардан келген мемлекет лауызымдарына, одан қ алса, солармен байланысты астанадағ ы адамдарғ а жұ мсалады.

Қ айсыбір мемлекет пен цивилизацияның ә лсіреп қ ұ руының алғ ы шарты ел басқ арғ ан адамдардың аса қ ымбат заттарғ а ие болуғ а ұ мтылуы, ө мірден барынша лә ззат алуғ а тырысуы, ө йткені, ол қ ымбатшылық ты туғ ызып, салық ты ө сіріп экономиканы кү йретеді. Мемлекеттің соң ғ ы сатыларында мораль саласында азғ ындаушылық ашық кө рінеді. Адамдар бұ зылып, бір-бірін алдайды, бір-біріне жау сияқ ты қ арайды, қ улық -сұ мдық кең етек алады. Соның бә рі- тек байлық қ а жетуі ү шін жасалады, - дейді Ибн-Халдун.

“Егер адамдар ү йлерінің алдына жеміс ағ ашын отырғ ызбай, Кипарис отырғ ызса, онда ол болашақ кү йреудің нышаны. Ө йткені, Кипаристің жемісі де, жақ сы исі де жоқ, оның тек ә сем тү рі ғ ана бар, - деп ой салады Ибн-Халдун.

Сонымен, Ибн-Халдунды ұ қ ыпты оқ ығ ан адамғ а бү гінгі таң дағ ы болып жатқ ан кү рделі ү рдістерді жете тү сінуге жол ашылады.

Ибн-Халдун - сонау кө не замандағ ы ой-пікірден бастап біздің заманғ а дейінгі-біршама қ оғ амды терең зерттеп, ө зінің артынан мол ө шпес із қ алдырғ ан. Оғ ан қ азіргі “ә леуметтік философия мен саясаттанудың атасы² деген заң ды биік бағ а берілген тұ лғ а. Біз оғ ан толығ ымен қ осыламыз.

Ө зін-ө зі тексеруге арналғ ан сұ рақ тар:

Орта ғ асырлар адамзат тарихының қ ай уақ ыттарын алады?

Монотеизм дегеніміз не?

Креационизм дегеніміз не?

Антропоцентризм дегеніміз не?

Алғ ашқ ы тектік кү нә дегеніміз не?

Манихейлік діннің негізгі қ ағ идалары қ андай?

Августиннің болмыс пайда болуының ү ш жолын айтың ыз?

Августиннің зұ лымдық тың себебі жө ніндегі ойлары.

Неоплатонизмнің Эманация ұ ғ ымының маң ызы неде?

Номинализм мен реализм универсалияларғ а (жалпы ұ ғ ымдарғ а) қ алай қ арайды?

Фома Аквинскийдің Қ ұ дай болмысын дә лелдеу жолдарын есің ізге тү сірің із.

Фома Аквинскийдің сенім мен ақ ыл-ойдың қ арым-қ атынасы жө ніндегі ойы.

У. Оккамның ұ старасы – ол не?

Аль-Киндидің философиялық кө зқ арасы.

Аль-Фарабидің онтологиялық ілімі.

Аль-Фарабидің актуальды интеллект дегені не?

Аль-Фарабидің надандық қ ала тү рлерін есің ізге тү сірің із.

Игілік қ ала тү рлерін есің ізге тү сірің із.

Аль-Фараби ел басының қ андай қ асиеттері болуы керек дейді

Ибн-Синаның ө мір сү ру пен мә н-мағ на жө ніндегі ілімі.

Ибн-Рошдтың потенциялдық интеллектің қ алай тү сінесіз.

Ибн-Халдунның қ оғ ам жө ніндегі пікірі қ андай?

Ибн-Халдун мемлекет пен цивилизацияны біріктіретін нә рсені неден кө реді?

Ибн-Халдунның мемлекеттің пайда болуы жө ніндегі ілімі.