Н с о н

Н

- А.Кекуле мен А. Купер кө міртегі атомдарының тізбек қ ұ ра алатындығ ын дә лелдеді.

- гомология жә не изомерия туралы мағ лұ маттар дамыды жә не т.б.

Міне, осы сияқ ты кө птеген озық ойлар қ ұ рылыс теориясының есігін ашып тұ рса да, табалдырығ ынан аттай алмай қ алды. Тіпті теорияны ашуғ а соншама жақ ын тұ рғ ан А. Кекуле мен А. Купер де заттардың молекулалық қ ұ рылымы мен оның физикалық жә не химиялық қ асиеттерінің арасындағ ы ө зара тығ ыз байланысы туралы ешқ андай ой айта алмады. Олар: зат қ аншама реакцияғ а тү се алатын болса оғ ан соншама жаң а формула жазу керек деп, типтер теориясының тө ң ірегінен шығ а алмай қ алды.

А. М. БУТЛЕРОВТЫҢ ХИМИЯЛЫҚ Қ Ұ РЫЛЫС ТЕОРИЯСЫ

Александр Михайлович Бутлеров (1828 - 1886) органикалық заттардың химиялық қ ұ рылыс теориясын 1861 жылы ұ сынды. Теорияны ол атомистикалық принцип тұ рғ ысынан мазмұ ндады. Бұ л кезде атом – молекулалық ілім гипотезадан теорияғ а айналғ ан еді. 1860 жылы Карлсруэде ө ткен химиктердің халық аралық конгресінде атом, молекула, валенттілік деген сияқ ты ұ ғ ымдарғ а жалпы келісім жасалып, нақ ты тү сініктер берілді.

А. М. Бутлеров ө з теориясында радикалдар жә не типтер теорияларының барлық алдың ғ ы қ атарлы жетістіктерін дұ рыс пайдалана білді.

«Химиялық қ ұ рылыс» дегенде Бутлеров заттар молекулаларындағ ы атомдардың ө зара байланысу тә ртібін тү сінді жә не оның химиялық реакциялар жү ргізу арқ ылы анық тауғ а, сө йтіп ә рбір зат ү шін оның қ ұ рылыс формуласын жазуғ а болады деп кө рсетті. Ондай формула зат ү шін тек біреу ғ ана болуғ а тиіс екенін айтты.

Заттардың қ асиеттерін олардың молекулалық қ ұ рылысына байланысты деп кө рсетті. Бұ л екі пікір қ ұ рылыс теориясының ең ү лкен қ ағ идасы еді.

«Химиялық қ ұ рылыс» жә не «зат қ асиеттерінің оның қ ұ рылысына тә уелділігі» туралы ұ ғ ымдарды айтқ ан соң, Бутлеров теорияның тағ ы бір қ ызық ты мә селесі – «молекуладағ ы атомдардың ө зара ә сері» - дегенге кө ң іл аударды, оны тү сіндірді.

Теорияның осы кейінгі қ ағ идасын дамытуда Бутлеровтың шә кірті Владимир Васильевич Марковниковтың (1838 - 1904) ең бектері ерекше орын алады.

Сондық тан да қ азірде атомдардың бір – біріне ә сері туралы сө з болғ анда А.М. Бутлеровтың есімімен бірге В.В. Марковниковтың тә жірибелерінің қ орытындысында туғ ан ә ртү рлі заң дылық тар осы кү ндері органикалық заттардың орын басу, қ осылу, бө лініп шығ у жә не тотығ у реакцияларының жү ру тә ртібін (механизмдерін) анық тауда ү лкен теориялық тіркес, негіз болып жү р.

Тек химиялық қ ұ рылыс теориясы ғ ана бұ ғ ан дейін шым – шытырық талданып жү рген изомерияғ а толық ғ ылыми тү сінік бере алды.

Изомерия ұ ғ ымына тү сінік беру қ ұ рылыс теориясы ү шін ү лкен сынақ еді. Ол одан сү рінбей ө тті. Қ ұ рылыс теориясында болжау ғ ана жасалғ ан изобутан, изобутилен, изомайқ ышқ ылы, ү шінші реттік спирттер жә не т.б. кө птеген заттар синтезделіп алынды. Бұ л жағ дай заттардың химиялық қ ұ рылыс теориясының дұ рыстығ ына кө зді ә бден жеткізді.

Қ ұ рылыс теориясының қ ағ идаларына сү йеніп Бутлеров Э. Эрленмейердің – қ анық пағ ан қ осылыстарда кө міртегі атомдарының арасында қ ос байланыс болуғ а тиіс, - деген болжауының дұ рыс екенін этиленнің формуласын тә жірибелер арқ ылы анық тауда дә лелдеп берді:

СН₂ СН₂СІ СН₂ОН СOOН

СІ₂ Н₂О [O]

СН₂ СН₂СІ СН₂ОН СOOН

Химиялық қ ұ рылыс теориясы, қ ос байланыс туралы ұ ғ ымның тууы, А.Кекуленің ароматты қ осылыстардың қ ұ рылысын жасап, сипаттауына мү мкіндік берді.

А.М. Бутлеров ө зінің теориялық орнық қ ан пікірлерін 1864 – 1866 жылдары басылып шық қ ан: «Органикалық химияның толық оқ ытуына кіріспе» деген кітабына кіргізді. Бұ л органикалық химияның талаптарына сай жазылғ ан тұ ң ғ ыш оқ улық еді.

А.М. Бутлеров ө з теориясын ерекше абсолютті деп білген жоқ, керісінше ол, теорияның қ ағ идаларына бағ ынбайтын фактілердің шығ уына байланысты жә не сол қ арама – қ айшылық тарды шешу ү стінде теория дамуғ а тиісті деп білді. Бұ л оның ү лкен кө регендігі еді.

Қ ұ рылыс теориясының одан ә рі қ арай дамуы мына тө мендегі бағ ыттармен сипатталады:

а) молекуладағ ы атомдардың кең істікте орналасуы;

ә) атомдардың қ ұ рылысы;

б) химиялық байланыстардың электрондық табиғ аты.

Лекция 26

Химиялық қ ұ рылыс теориясының қ азіргі мә ні

Жоспар:

1. Қ ұ рылыс теориясының қ азіргі мә ні.