Стериохимия

Қ олданылғ ан ә дебиеттер тізімі:

Негізгі жә не қ осымша ә дебиет

1. Петров А.А., Бальян Х.В., Трощенко А.Т. Органикалық химия. М. ВШ., 1981ж.

2. Грандберг И.И. Органическая химия. М., 1974г.

3. Бірімжанов Б. Жалпы химия. Алматы: Қ азҰ У, 2001ж.

4. Бірімжанов Б., Нұ рахметов Н. Жалпы химия. Алматы: Ана тілі-1992ж.

5. Ахметов Н.С. Общая и неорганическая химия. М.ВШ., 1988г.

6. Усанович М.И. Из истории химии. Алматы: «Қ азақ университеті»-2004ж

7. Шоқ ыбаев Ж. Бейорганикалық жә не аналитикалық химия. Алматы: «Білім», 2003ж.

Лекция мә тіні:

1. А. М. Бутлеровтың айтқ ан қ ағ идалары ө з мағ ынасын осы кү ні де жоғ алтқ ан жоқ, тек ол кездерде айтылғ ан тү сініктер, ғ ылымның бү гінгі дә режесіне сә йкес толық тырылып қ арастырылуы қ ажет:

Кезінде А. М. Бутлеров:

- о р г а н и к а л ы қ з а т т а р д ы ң м о л е к у л а с ы н қ ұ р а ст ы р ы п т ұ р ғ а н а т о м д а р б і р – б і р і м е н б е л г і л і б і р т ә р т і п т е х и м и я л ы қ к ү ш т е р а р қ ы л ы б а й л а н ы с т а б о л а д ы деп кө рсетті. Оның бұ л бірінші қ ағ идасы ө з мә нін тү гелдей сақ тады. Қ азірде біз физиканың, квант механикасының жетістіктеріне сү йене отырып, сол «химиялық кү штерді» валенттілік сызық шалармен белгілеп қ ана қ оймай, атомдар арасындағ ы химиялық байланыстардың электрондық табиғ атын кө рсете білеміз, математикалық есептеулер арқ ылы ол байланыстардың кү шін айта аламыз:

- з а т қ ұ р ы л ы с ы н х и м и я л ы қ ә д і с т е р м е н о қ ы п – б і л у г е б о л а д ы. Бұ л Бутлеровтың екінші қ ағ идасы еді. Ол да ө з мағ ынасын жоғ алтқ ан жоқ, тек қ азір біз оны толық тырып: з а т қ ұ р ы л ы с ы н х и м и я л ы қ ж ә н е ф и з и к а л ы қ ә д і с т е р м е н о қ ы п б і л у г е б о л а д ы деп айтуымыз керек. Оғ ан себеп бү гінде зат қ ұ рылысын анық тауда тек химиялық ә дістер ғ ана қ олданып қ оймайды, сонымен қ атар кө птеген физикалық ә дістер (УФ-, ИҚ -, ЯМР-, ЭПР, масс – спектроскопия, рефрактометрия, диполь моментін анық тау, рентгенография, электронография, т.б.) де ө те жиі қ олданылады жә не олар зат қ ұ рылысы туралы мағ лұ маттарды ө те қ ысқ а уақ ытта – ақ анық тап бере алады;

- з а т т ы ң ф о р м у л а с ы а т о м д а р а р а с ы н д а ғ ы х и м и я л ы қ б а й л а н ы с т а р д ы ң р е т і н к ө р с е т у г е қ а ж е т, - деді А. М. Бутлеров. Бұ л кө зқ арас та ө з мазмұ нын осы уақ ытқ а дейін жойғ ан жоқ. Алайда, егер А. М. Бутлеров ө з кезінде бұ ндай пікірді тек жай бір байланыс, қ ос – жә не ү ш байланыс туралы айтса, бү гінде оның мә ні кең ейді. Бү гінде химиктер ә рбір байланыстың электрондық табиғ атын ғ ана біліп қ оймайды, сонымен бірге ә рбір химиялық байланыстың физикалық шамаларын (ұ зындығ ын, валенттілік бұ рышын, энергиясын, полюстігін, полюстенетіндігін де сипаттап бере алады. Сонымен қ атар, қ азіргі ғ ылым дә режесі ә рбір химиялық байланыстың бір – біріне, атомдар мен атомдар топтарының бір – біріне тигізетін ә серін де химиялық формулаларда кө рсетуге болатындығ ын пайымдайды) формула ә ртү рлі эффектілердің бағ ытын кө рсету т.б.

- ә р б і р з а т т ы ң т е к ө з і н е ғ а н а т ә н б і р қ ұ р ы л ы с ф о р м у л а с ы б о л у ы к е р е к деген қ ағ ида да осы кү нге дейін ө з кү шін сақ тайды. Шынында да ә рбір изомердің ө зіне тә н қ ұ рылыс формуласының бар екенін ескерсек, бұ л жерде де А.М. Бутлеровтың қ ағ идасының дұ рыстығ ына кө зіміз жетеді;

- ф о р м у л а р е а л ь д ы т ү р д е ө м і р с ү р е т і н м о л е к у л а л а р д ы ң қ ұ р ы л ы с ы н с и п а т т а й д ы, - деп жазды А.М. Бутлеров. Оның бұ л материалистік кө зқ арасы қ ұ рылыс теориясының радикалдар, типтер теорияларынан дү ние тану мә селесінде ә лде қ айда жоғ ары сатыда екенін кө рсетті жә не сол ілімнің одан ә рі қ арай дамуына себепкер болды.

А.М. Бутлеровтың қ ағ идаларын осы кү нгі ғ ылым талабына сай мынадай етіп тұ жырымдауғ а болады: о р г а н и к а л ы қ з а т т а р д ы ң ф и з и к а л ы қ ж ә н е х и м и я л ы қ қ а с и е т т е р і – о л а р д ы ң м о л е к у л а с ы н ы ң қ ұ р а м ы н а с о н ы м е н қ а т а р, х и м и я л ы қ, к е ң і с т і к ж ә н е э л е к т р о н д ы қ қ ұ р ы л ы с ы н а б а й л а н ы с т ы.