Студопедия

Главная страница Случайная страница

КАТЕГОРИИ:

АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника






Разныхас






Хъæ здыг æ мæ бирæ хуызон у ирон адæ мон сфæ лдыстад. Æ видигæ суадонау аивæ й зæ лыдысты кадджытæ, таурæ гътæ æ мæ æ мбисæ ндтæ бирæ æ нусты Ирыстоны хæ хты. Зындзинады сахат сын уыдон уыдысты æ нцой, сæ циндзинады — ирхæ фсæ н, сæ сомбоны царды — зонындзинæ дты къæ биц, сæ удварны мæ сыг.

Уыцы хæ знадонæ й дунетыл айхъуыстысты ирон адæ мы Нарты кадджытæ æ мæ Даредзанты таурæ гътæ. Историон гуыргъахъ фæ ндæ гтыл цæ угæ йæ бирæ адæ мтæ фесæ фтысты æ гойæ, бирæ адæ мтæ фенæ хай сты сæ культурон бынтæ й. Уый зæ рдыл даргæ йæ, иттæ г цымыдисаг у, Ирыстоны хæ хты, æ дзард къæ дзæ хтыл, мæ лæ тимæ чи тох кодта, уыдон абоны фæ лтæ ртæ н æ ртæ эпосы кæ й бахъахъхъæ дтой.

Нарты æ мæ Даредзанты хабæ рттимæ чиныгкæ сæ г рагæ й зонгæ у, фæ лæ ма ирон адæ ммæ, йæ мидисмæ гæ сгæ, рагондæ р эпос кæ й ис, уый бирæ тæ нæ зонынц. Ныхас цæ уы Царциаты таурæ гътыл.

Уыдон æ мбисондæ н баззадысты ирон æ взаджы. Арæ х-иу фехъусæ н уыди ахæ м ныхæ стæ: «Мæ нæ Царциаты диссæ гтæ!», «Царциаты æ мбисæ ндтæ!», (ИÆ, 3 ф.)[1], «Царциатæ æ мæ Нарт фаты фындзмæ сæ риу дардтой, карды коммæ — сæ бæ рзæ й» (ИÆ, 232 ф.), «Царциаты сæ фт æ мбисондæ н у» (ИÆ, 339 ф.), «Царциатæ — цæ рддзугæ нæ г, сæ мыггаг — æ вæ стаг» (ИÆ, 340 ф.), «Царциатæ ссæ уы (ома, дуне адæ м ссæ уы)», «Царциаты сæ фт фесты», «Ныццарца ис!» (Дз.Р. 82 ф.)[2] æ мæ а.д. Ирыстоны хæ хты, цæ гатæ й хуссармæ, Дыгургомæ й Тырсыгоммæ Царциатимæ баст бынæ ттæ цы ран нæ й, ахæ м нæ разындзæ н. Цæ виттонæ н æ рхæ ссæ н ис зындгонддæ р топонимтæ: Хуссары — Едыс, Сба, Брытъат, Стырфæ з, Ерманы хъæ у æ мæ æ нд.; Цæ гаты — Цыми, Саниба, Хъæ ни, Хилакъ, Зынцъар, Æ рхон, Гæ лиат, Лезгор, Къумбултæ æ мæ а. д. Фæ лæ, хъыгагæ н, ацы таурæ гътæ м афоныл хъусдард не ’рцыдис. Цæ мæ дæ р гæ сгæ сæ м уæ лæ нгай цæ стæ й акастысты адæ мон сфæ лдыстад æ мбырдгæ нджытæ. Æ мбырдгонд æ рцыдысты æ рмæ ст Хуссар Ирыстоны. Зын зæ гъæ н у: Цæ гат Ирыстоны таурæ гътæ кæ рæ дзийæ н дзырдтой æ ви нæ, уый. Уæ вгæ, Гуытъиаты Хъазыбег цы æ мбисæ ндтæ æ рæ мбырд кодта, уыдон æ вдисæ г сты, ахæ м таурæ гътæ цæ гатаг ирæ ттæ н дæ р зындгонд кæ й уыдысты. Зæ гъæ м: «Мысыры сыджыт æ вдадзы хос у», «Мысыры зæ хх пайдайы хос у» (ИÆ, 294 ф.), «Царциаты æ мæ Хуырымты хæ стау ныддаргъ и сæ ныхас» (ИÆ, 8 ф.), «Лæ гæ н йæ цæ рæ н Мысыры сыджыты ад кæ ны» (ИÆ, 70 ф.), «Цъыбыртты сыгъд баисты» (ИÆ, 340 ф.) æ мæ æ нд. Кæ й зæ гъын æ й хъæ уы, ацы æ мбисæ ндтæ, кæ д дзы арæ х фæ ппайда кæ нæ м нæ ныхасы, уæ ддæ р, таурæ гътæ никуы фехъусгæ йæ, зын бамбарæ н сты.

Цымыдисаг у дзырд «Царциатæ» (дыгуронау — «царцатæ») йæ хæ дæ г дæ р. Таурæ гъгæ нджытæ йæ æ мбарын кæ нынц æ нгæ с дзырдты руаджы («цæ рддзу», «цæ рцо», «царци»), кæ цытæ, уыдонмæ гæ сгæ, нысан кæ нынц «цæ угæ цардгæ нæ г», ома, дам, Царциатæ цæ угæ цард кодтой æ мæ уый æ вдисæ г у. Фæ лæ таурæ гъты мидисæ й уый зæ гъæ н нæ й: цæ угæ цард дзы кодта æ рмæ ст фыццаг адæ ймаг — Цæ рддзой (Цæ рцо). Уый дæ р цалынмæ Бонвæ рнонимæ нæ баиу, уæ ды онг.

Ахуыргæ ндтæ дæ р «Царциатæ»-йы равзæ рды тыххæ й иузæ рдион не сты. Алчи дæ р дзы у хицæ н гипотезæ йыл хæ ст. Зæ гъæ м, Меликсетбеков Л.М., Хуссар Ирыстоны археологи æ мæ этнологийыл дзургæ йæ, афтæ хъуыды кæ ны, æ мæ «Царциатæ» у «Цæ ргæ саты» мыггаджы номæ й зыгъуыммæ гондæ й равзæ ргæ, кæ ннод та, дам, кæ д, мыййаг, кавказаг адæ мтæ й искæ цыйы «сарсиат», зæ гъгæ, хуыдтой. Уæ вгæ, Меликсетбеков йæ куысты ахæ м хъуыды дæ р зæ гъы, æ мæ, дам, «Царциатæ -сарсиатæ» номы фæ стæ алантæ «æ мбæ хсынц».[3] Кокиты Георгимæ гæ сгæ та «Царциатæ /царцатæ» нысан кæ ны «бирæ», иртасæ г æ й хоны дзырд «дуне»-йы синоним.[4] Куфтин Б.А. та йæ баста «церкесты-керкетты» этнонимимæ.[5] Фæ лæ, махмæ гæ сгæ, ацы дзырды равзæ рдмæ растдæ р бацыд Дзаттиаты Руслан. Ахуыргонд куыд хъуыды кæ ны, афтæ мæ й ацы дзырд равзæ рди персайнаг дзырд «чарчи»-йæ æ мæ нысан кæ ны «сæ удæ джергæ нæ г».[6] Æ мæ æ цæ гдæ р, нырыккон персайнаг æ взаджы ныр дæ р ма дзургæ ныхасы ис дзырд «чæ рчи», нысан кæ ны, персайнаг-уырыссаг дзырдуатмæ гæ сгæ ’мелкий торговец вразнос, лотошник’[7], ома, сæ удæ джергæ нæ г.

Кæ й зæ гъын æ й хъæ уы, таурæ гъты цы Царциаты кой цæ уы, уыдон персайнаг дзырдæ й рагондæ р сты. Фæ лæ, таурæ гътæ куыд дзурынц, уымæ гæ сгæ Царциатæ уыдысты хъæ здыг, сæ зæ ххытыл алырдæ мты сæ удæ джергæ нджытæ цыдысты. Сæ хæ дæ г дæ р, æ вæ ццæ гæ н, сæ удæ джер кæ нын райдыдтой, æ мæ сыл уымæ гæ сгæ баззад ахæ м ном.

Ацы чиныгмæ, Царциаты тыххæ й цы тексттæ баззад, уыдон се ’ппæ т хаст не ’рцыдысты. Цы таурæ гътæ дзы лæ вæ рд цæ уынц, уыдон дæ р адих кæ нæ н ис дыууæ вариантыл. Фыццагмæ хауынц, Беджызаты Дудар цы таурæ гътæ æ рæ мбырд кодта, уыдон. Дыккагмæ та — Цабайты Уасойы æ мбырдгонд таурæ гътæ. Кæ рæ дзийæ бæ стон хицæ н кæ нынц, куыд сæ мидисæ й, афтæ эпикон фæ лгонцты номхыгъдæ й дæ р. Кæ д Нарты кадджыты схонæ н ис «мифологон-героикон» эпос, уæ д Дудары вариант у сыгъдæ г «мифологон» эпос, Уасойы вариант та растдæ р уаид «мифологон-социалон» эпосмæ ахæ ссын. Цабаты Уасо цы æ рмæ г æ рæ мбырд кодта, уый рауадзинаг уыдысты хицæ н чиныгæ й 1966 азы. ЦИИГСИ-йы архивы цы къухфыстытæ ис, уыдонимæ иу гыццыл гæ ххæ тты гæ базыл мыхуыргонд ис рауагъдады директормæ, йæ къухæ вæ рдимæ, Абайты Васойы фыстæ г: «Собранный В.Г. Цабаевым материал о легендарном племени „ЦАРЦИАТÆ “ представляет значительный фольклорный интерес и, как мне кажется, заслуживает опубликования. 23 мая 1966. В. Абаев».[8] Фæ лæ мыхуыры цæ мæ гæ сгæ нæ фæ зынди, уый бæ лвырд нæ у.

Ацы чиныджы Царциатыл дзурæ г дыууæ варианты кæ д кæ рæ дзийæ бæ стон хицæ н кæ нынц, уæ ддæ р, æ нæ мæ нг, иумæ мыхуыргæ нинаг сты: кæ рæ дзийы æ ххæ ст кæ нынц, æ мæ афтæ мæ й ирддæ рæ й æ вдисынц «Царциаты диссæ гтæ».

Дыууæ варианты дæ р семæ незаманты улæ фт хæ ссынц. Мифты хуызы нын æ вдисынц дунейы равзæ рд, адæ ймаджы сфæ лдыст, фыццаг æ хсæ нады фæ зынд æ мæ йæ рæ зт, адæ ймаджы тох æ рдз æ мæ знæ гтимæ, стæ й фыццаг æ гъдæ уттæ куыд райгуырыдысты æ мæ фæ ткæ н куыд баззадысты, æ ппæ т уыцы хабæ рттæ.

Царциаты таурæ гътæ, æ нæ мæ нг, сæ хæ дæ г хицæ н эпос сты. Фæ лæ йæ схонын æ мбæ лы Нарты кадджыты райдиан æ мæ бындур дæ р, уымæ н æ мæ иу мифосистемæ мæ хауынц, сты иу адæ мы удварн хæ ссæ г. Æ нæ уый та Нартæ æ мæ Даредзанты таурæ гътæ й зынгæ хицæ н кæ нынц. Нæ дзы ссардзыстæ м æ мхуызон сюжеттæ, фæ лгонцтæ. Уæ вгæ Царциаты таурæ гъты сæ химидæ г дæ р нæ й уыцы æ мхуызондзинад. Хъайтарты нæ мттæ алы кадæ ггæ нæ гмæ дæ р сты вариантты хуызы. Зæ гъæ м, Цæ рддзой — Цæ рцо, Нагъуыллæ — Нагъуы. Фæ лæ дзы, уыйхыгъд, алы хъайтар дæ р ирдæ й нывæ фтыд цæ уы, ис ын индивидуалондзинад æ мæ йæ æ ндæ р хъайтаримæ фемхæ ццæ кæ нæ н нæ й. Иннæ рдыгæ й та, Царциаты Нартимæ абаргæ йæ, бафиппайæ н ис иумæ йаг æ ууæ лтæ дæ р. Зæ гъæ м, Царциатæ дих кæ нынц 5 сыхыл, Нартæ — 3 сыхыл; æ нгæ с мидис ис Царциаты 5 æ фсымæ ры æ мæ Уырызмæ г æ мæ Хæ мыцы ерысы хистæ рдзинадыл æ мæ ма а. д. Кæ д сæ сюжеттæ æ мхуызон не сты, уæ ддæ р ма ахæ м абæ рстытæ дзæ вгар ссарæ н ис дыууæ эпосы æ хсæ н. Царциатæ н æ мæ Нартæ н сæ фесæ фт дæ р æ мхуызон у. Нарты Сырдонау Царциатæ м дæ р ис адæ мы фыдбылыз — Мамми.

Царциаты таурæ гътæ, æ нæ мæ нг, хъуамæ бацахсой аккаг бынат ирон адæ мы царды æ рмæ ст уый тыххæ й нæ, æ мбисонды аив æ мæ цымыдисаг кæ й сты. Егъау у сæ зонадон нысаниуæ г дæ р. Ирон адæ мы уырнынад æ мæ дины ратæ дзæ нтæ сæ ирдæ й зынынц. Царциаты таурæ гъты мифон бындур раиртасгæ йæ, хуыздæ р æ мбæ рст æ рцæ уиккой Нарты кадджыты кæ цыдæ р мотивтæ æ мæ сюжетты фæ зилæ нтæ, стæ й нæ м скифтæ й ныронг цы æ гъдæ уттæ, фæ тчытæ, уырнындзинæ дтæ æ рхæ ццæ сты, уыдон.

 

Таурæ гъ царды айдæ н, зонд æ мæ фарнхæ ссæ г у. Царциатæ нал сты, фæ лæ сæ хистæ рты фæ ндон сæ ххæ ст: баззадысты сæ царды хабæ рттæ, сæ æ мбисæ ндтæ, сæ ном хъуысы, æ мбисондæ н сæ хæ ссынц, кадджытæ сыл зарынц, фæ лæ сæ зонæ г та нал ис.

Гъе æ мæ нæ м фæ лтæ рæ й фæ лтæ рмæ чи æ рхæ ццæ кодта нывæ фтыд, аив, стыр дисыл æ фтауæ г æ мбисонды таурæ гътæ, ацы чиныг уыцы кадæ ггæ нджытæ æ мæ сын сæ ныхас дзырдæ й-дзырдмæ ныффыссæ г фæ рнджын адæ мæ н номарæ н фæ уæ д!

Тахъазты Фидар

 

 

Беджызаты Герасимы фырт Дудар 42 азы дæ ргъы фембырд кодта Царциаты таурæ гътæ. Ацы чиныджы æ рмæ гæ н дæ р йæ фылдæ р хай Дудары æ мбырдгонд у.

 


Поделиться с друзьями:

mylektsii.su - Мои Лекции - 2015-2024 год. (0.006 сек.)Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав Пожаловаться на материал