II. ЦÆРДДЗОЙ ÆМÆ БОНВÆРНОН

3. Царциаты Цæ рддзой.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 24–34 ф. Радзырдта йæ Мæ хъиты Дауит 27/VIII–1960 азы, Челиаты хъæ уæ й, Дзауы районы, æ нахуыргонд лæ г, 63-аздзыд. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар, Герасимы фырт.

1 Дзæ ла — даргъ кæ рдæ джы мыггаг, бийынц дзы хæ хбæ сты мæ къулы бæ ндæ нтæ.

2 Нымдгæ нгæ — ома, æ фсæ рмы гæ нгæ.

3 Тæ ппалгъ — ома, рæ сыд гуыбын.

4 Æ ртæ бæ кк и — ома, нытътъæ пæ н и, йæ хи нылхъывта æ ндзæ р.

5 Æ ртысгæ н — зынджытæ исæ н дзаума. Вæ ййы æ фсæ йнагæ й арæ зт, фæ лæ таурæ гъы та хъæ дæ й конд у.

6 Тæ рфы æ хсад — хæ рз æ хсад.

7 Сæ рæ н — æ гъдаумæ гæ сгæ афтæ фæ сномыгæ й дзырдтой лæ гæ й.

8 Талыйагау — ома, талайау, бæ ласы ног къалиуау.

9 Æ фсæ рмæ г — æ фсæ рм кæ нын искæ й раз.

4. Цæ рцойы кадæ г.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. Радзырдта йæ Беджызаты Гæ мсыр, Едысы хъæ уккаг. Ныффыста йæ Беджызаты Дудур Герасимы фырт.

Мыхуыр уыд: ж. Фидиуæ г, 1989 аз, №1, 52–54. ф.

1 Дзала — даргъ кæ рдæ джы мыггаг, бийынц дзы хосбæ ндæ нтæ.

2 Цъæ нуд — цады былтыл рæ зæ г хъамылгæ рдæ г.

3 Тæ рфæ хсад — хæ рзæ хсад.

4 Бастуаг — лæ гыл-иу кæ м баталынг, уыцы бынат.

5. Уæ ларвон зынг.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 35–43 ф. Радзырдта йæ Мæ хъиты Дауит, 63-аздзыд, 27/VIII — 1960 азы, Челиаты хъæ уæ й, Дзауы районæ й, æ нахуыр зæ ронд лæ г. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар Герасимы фырт.

Ацы таурæ гъы вариант мыхуыр уыд: ж. Фидиуæ г, 1989 аз, №1, 54–57 ф. Йæ сæ ргонд — «Цæ рцойы мæ лæ т». Радзырдта йæ Мæ хъиты Дауыт. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар. Журналы мыхуыргонд таурæ гъы ис гыццыл хицæ ндзинæ дтæ. «Цæ рддзо» журналы варианты фыст у «Цæ рцо», еугуыппарты хистæ рæ н дæ р фæ зыны ном — Хъамбар. Цирхъ æ мæ фатфындзтæ журналы варианты Цæ рцо йæ хæ дæ г нæ кæ ны, фæ лæ йын саразы уæ ларвон Сафа. Къухфысты варианты Бонвæ рнон зæ ппадз саразын Хуыцауæ й ракуры, журналы та зæ ппадз Хур æ мæ Мæ й саразынц.

1 Уарпп — хохы ном, арæ х æ мбæ лы ирон таурæ гъты æ мæ аргъæ утты. Дыгуронау афтæ хуыдтой нырыккон Эльбрусы хох.

2 Хæ тæ лæ г — кæ сæ нцæ ст.

3 Фæ милдзых кæ нын — ома, чысыл исты ахæ рын.

4 Фæ тигъ уыдзæ н — ома, смæ сты уыдзæ н, йæ зæ рдæ фæ худдзæ н.

5 Фатфындз — фаты бырынкъ.

6. Уæ ларвон зынг (вариант)

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 44–48 ф. Радзырдта йæ Беджызаты Гæ мсыр, Едысы хъæ уы цæ рæ г, 76 азыккон зæ ронд лæ г. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар. Гæ мсæ р цагъта хъисын фæ ндырыл.

1 Тæ лм — ома, хардзау æ ркасти.

2 Алдзæ н — диссаг, намысаг, цæ виттонаг.

III. АХУЫ Æ МÆ НАГЪУЫЛЛÆ

7. Ахуы æ мæ Нагъуыллæ

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 49–56 ф. Радзырдта йæ Мæ хъиты Дауит, Челиаты хъæ уккаг, 27.08.1960 азы. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар.

Мыхуыр уыд: ж. Фидиуæ г, 1989 аз, №2, 56— 57 ф. «Ахуы æ мæ Нагъуы» сæ ргондимæ. Къухфыстимæ рабаргæ йæ дзы ис цъус ивддзинæ дтæ. Нагъуыллæ журналы фыст цæ уы «Нагъуы».

1 Дзæ ццæ г — ома, дæ рддзæ ф æ рбадти.

2 Тæ ппалгъ — рæ сыд гуыбын.

3 Сæ рон — хæ дзары хистæ р (Б.Д.).

4 Хъан — ома, искæ й сывæ ллоны схæ ссын.

5 Уæ лæ джин — æ рвон цæ рджытæ. Уæ лæ джин кодтой — ома æ рвон цæ рджытыл æ й сæ мбæ лын кодтой.

8. Хурæ мæ йы амард.

Радзырдта йæ Беджызаты Леуан, 1939 азы. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар. Фидиуæ г, 1989 азы, № 9, 58–59 ф.

1 Æ ддæ с — иппæ рд, адæ мæ й хицæ нгонд (Б.Д.).

2 Æ нæ згъæ — æ нæ зонгæ (Б.Д.).

3 Мадар — мадард бæ гънæ г, зыбыты бæ гънæ г.

4 Æ суæ ны райсом — ногæ й чи ралæ ууа, ахæ м райсом.

5 Салф — митхалас.

6 Дзуарцыртæ вæ р — дзуар цырты хуызы (Б.Д.).

9. Ахуыйы хъæ зтытæ.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 58–71 ф. Радзырдта йæ Сланты Михакъо, 68-аздзыд æ нахуыргонд зæ ронд лæ г, Брытъаты Урстуалты хъæ у, Дзауы районаг. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар, 1940 азы.

Ацы таурæ гъ цъус ивддзинæ дтимæ мыхуыргонд уыд: ж. Фидиуæ г, 1989 аз, №2, 58–61 ф.

1 Стъæ лтæ — ома, стъæ лфæ нтæ.

2 Фæ сæ цца — ома, фергъуыйау сты.

3 Æ нхъæ лæ г — ома, чызг æ нхъæ л (Б.Д.).

4 Тыппæ л æ хст — ома, портийы æ хст (Б.Д.).

5 Дзæ гъæ лæ г — ома, дзæ гъæ л цæ уаг лæ г.

6 Къокъоси — цæ фæ й сæ рыл цы къобос, къуыбыс фæ зыны, уый.

7 Бынатдзæ г — цæ рæ нбынат, ома, бæ стон бæ рæ гæ й, бынæ ттон цард кæ м кæ нынц, уый.

10. Ахуыйы ускуырд.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 73–76 ф. Радзырдта йæ Сланты Михакъо, 68-аздзыд, Брытъаты Урстуалты хъæ у, Дзауы районаг. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар, 1940 азы.

11. Ахуыйы ускуырд (вариант)

Радзырдта йæ Сланты Михакъо, Брытъаты хъæ уы, 1940 азы. Фидиуæ г, 1989 аз, №3, 60–65 ф. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар.

Ацы таурæ гъ, иу адæ ймагæ й фыст уæ вгæ йæ, къухфысты æ мæ журналы афтæ цæ мæ н хицæ н кæ нынц кæ рæ дзийæ, уый бæ лвырд нæ у.

1 Авдиугæ — авд бонцауы (Б.Д.).

2 Æ рдзæ тæ й — сæ дæ тæ й (Б.Д.).

3 Дзидзалæ — хи хурмæ дарын.

4 Лечъыр — хосгæ нæ г.

5 Умын — уый мын.

6 Фæ джирд — цæ сты гæ й истæ мæ ныджджирд кæ нын, кæ сын.

12. Ахуы æ мæ йæ фырттæ.

Радзырдта йæ Брытъаты хъæ уккаг Сланты Иликъо, 02.08.1940. Фидиуæ г, 1989, №4, 59–62 ф. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар.

1 Хъуа — ома, хъуамæ.

2 Аджал — таурæ гъгæ нæ гмæ гæ сгæ — еугуыппарты адæ м. Æ вæ ццæ гæ н араббаг æ взагæ й æ рбайсгæ (араббагау — «даджджал») дзырд, кæ цы нысан кæ ны «иблис». Ацы дзырд ма абарæ н ис ирон дзырд «адзал»имæ дæ р, кæ цы нысан кæ ны «адæ ймаджы бонæ мгъуыд».

3 Чем — хи адыл нæ уын.

4 Зæ вæ тдзагъд — къæ хтæ химидæ г цæ гъдын.

5 Цъмæ хид — чысыл рахид кæ нын (Б.Д.).

6 Диу — фыдгæ нæ г бардуаг (Б.Д.). Чи зоны, æ мæ персайнаг æ взаджы тæ ваг у.

13. Нагъуы балцы.

Радзырдта йæ Брытъаты хъæ уккаг Сланты Михакъо, 02.08.1940. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар. Фидиуæ г, 1989, №4, 56–59 ф.

1 Бæ гъа — ома, мæ лæ ты маргъ, ницæ йаг.

2 Цаудзыд — фыдбылыз фенæ г лæ г, царды зындзинад чи бывзæ рста, ахæ м.

3 Туацъæ — цъыфдзаст, цъыф бынат.

4 Залдзæ г — æ фсæ н хæ дон.

5 Сион — сыкъаджын.

6 Ахриман — фыдгæ нæ г хуыцау (Б.Д.). Ацы ном дæ р, æ вæ ццæ гæ н, ист у «Шахнаме»-йæ. Авестæ йы хуыйны «Анхра-Майнью». Зороастрийаг дины у дунейы Фыддзинад, Ахурæ -Маздæ йы ныхмæ лæ ууæ г.

7 Æ бузылд — æ взæ рдзинад.

8 Дзамбых — стыр дзæ буг (Б.Д.).

14. Ахуыйы лæ ппуты нæ мттæ.

Радзырдта йæ Беджызаты Леуан, 1940 азы. Фидиуæ г, 1989, №5, 60 61 ф. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар.

1 Армадард — ома, армы дарын сывæ ллоны.

2 Сæ рой — ам амоны хæ дзары хицау, хæ дзары хистæ р.

3 Хъулан фырт — фидар фырт (Б.Д.).

15. Ахуыйы фырттæ н лæ вæ рттæ.

Радзырдта йæ Сланты Иликъо, Брытъаты хъæ уккаг, 1940 азы. Фидиуæ г, 1989 аз, № 5, 63–64 ф. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар.

1 Тылег — рогдзинад, рæ узонд, рæ учи.

2 Зындан — фыдæ бойнаг бынат, зындон. Ам лæ вæ рд цæ уы персайнаг формæ йы æ мæ æ вдисæ г у, персайнаг æ взагæ й æ рбайсгæ кæ й у, уый.

3 Сынг бузныг — хуымæ тæ джы бузныг (Б.Д.).

4 Пысмел — схъиуд, рогдзинад, рæ уыг.

5 Бæ хдзоджи — бæ хты дзуг, бæ хæ ргъау.

6 Фосдзоджи — фосы дзуг, стурвос, фосæ ргъау.

7 Дзуарка — пæ лæ хсар сыкъаджын.

8 Кæ рдæ н — кæ лмæ рзæ н (Б.Д.).

16. Ахуыйы мæ лæ т.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп. 1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 77–80 ф. Радзырдта йæ Сланты Михакъо, 68-аздзыд зæ ронд лæ г. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар, 1940 азы.

Йæ вариант мыхуыр уыд: Фидиуæ г, 1989 азы, № 9, С. 57–58. Радзырдта йæ 147-аздзыд Беджызаты Леуан 1940 азы, Едысаг. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар. Журналы мыхуыргонд таурæ гъмæ гæ сгæ Ахуы æ мæ еугуыппарты æ хсæ н хæ ст райдыдта æ ндæ р мотивтæ м гæ сгæ. Къухфысты еугуыппартæ сæ хистæ ры маст исынц, журналы та еугуыппартæ Ахуы цы галтыл хуым кодта, уыдоны байсинаг сты. Журналы варианты фæ зыны ног хъайтар, кæ цы феххуыс кæ ны гуыппырсартæ н Ахуыйыл фæ уæ лахиз уæ выныл. Ног хъайтарæ н йæ ном хуыйны Джамшид, кæ цы, таурæ гъгæ нæ джы ныхæ стæ м гæ сгæ у «æ нæ мæ лæ г уæ вæ гой, зæ ххыл цы цæ уы, уый чи базоны». «Джамшид» ном ист у зороастрийаг мифологийæ. Авестæ йы æ мбæ лы куыд «Йимæ», «Джамшид» та дзурынц персайнаг æ взагыл. Ирон фольклоры ацы ном никуы æ мбæ лы. Царциаты таурæ гътæ м, æ вæ ццæ гæ н, æ рбахауд Фирдоусийы уацмыс «Шахнаме»-йæ. «Шахнаме»-йы Джамшид у Пишдадидты династийæ, Авестæ йы та у Вивахвантæ йы фырт, паддзах-фыййау, ирайнæ гты паддзах «сызгъæ рин дуджы».

1 Зæ дæ -зæ дæ тæ й — ома, сæ дæ -сæ дæ тæ й (Б. Д.).

2 Ахуыбат — ацы бынат ис Урстуалтæ м ссæ уæ ны. Таурæ гъгæ нджытæ м гæ сгæ у Ахуыйы мæ лæ н бынат.

17. Царциаты Нагъуæ.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 206–211 ф. Радзырдта йæ Беджызаты Леуан Пепейы фырт, 149-аздзыд зæ ронд лæ г, Едысы хъæ уккаг, æ нахуыргонд æ ма куырм. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар, 1939 азы, Едысы хъæ уы.

1 Хъæ дласæ н — у стыр æ фцæ г æ мæ хицæ нуат, ис Урстуалты, Едысмæ æ ввахс, Дзауы районы. Ныр дæ р дзы дарынц фос.

2 Уæ хсгуыпп — уæ хсджытæ й хæ цын дыууæ лæ гæ й иумæ (Б.Д.).

3 Цъитийы фæ згъæ ртæ — ома, ам дзырд цæ уы цъитийæ къæ рттытæ куыд састой æ мæ сæ кæ рæ дзийыл куыд цавтой, ууыл.

4 Фæ сæ ццы уын — амоны, ома фергъуыйау, фæ джих уын.

5 Тахой хъугом — ис Едысы хъæ уы тæ ккæ фарсмæ, у хуымуат æ мæ хосгæ рсты бынат (Б.Д.).

18. Царциатæ æ мæ уæ йгуытæ.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 124–136 ф. Радзырдта йæ Беджызаты Леуан Пепейы фырт, 144-аздзыд æ нахуыргонд зæ ронд лæ г. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар, январы мæ йы 1938 азы.

1 Фæ тдзæ ф — ома, фатæ й æ хсын.

2 Сæ ркъул — ома, сæ рæ й ныллæ г акувын.

3 Гæ сæ н — таурæ гъгæ нæ джы ныхæ стæ м гæ сгæ, бæ рзонд амад мæ сыджы хуызæ н, цы ранæ й-иу хæ стысты хъахъхъæ нджытæ (Б.Д.).

4 Тæ ли — ома, дуртæ й иу рæ гъ ауадзын амады мидæ г, кæ нæ иу фæ лтæ р самайын, иу рæ гъы равæ рд дуртæ й (Б.Д.).

5 Тæ лмау — хардзау, тæ лмау кæ сын, хардзау фæ кæ сын.

6 Донхæ ссæ г — ам дзырд цæ уы ууыл, ома мæ хицæ н къайаг куы равзарин.

7 Къуыбырджын — ацы хох ис Едысы хъæ уы сæ рмæ.

8 Лæ згъæ р — кæ нæ ма йæ хонынц, «Сæ гты лæ згъæ р» дæ р. Уый дæ р ис Едысы хъæ уы сæ рмæ цы хох рагъ ис, уым. Лæ згъæ р нысан кæ ны, хохы фæ хстыл фос цы къахвæ ндаг саразынц, уый.

9 Доннук — у адаггонд, чысыл дон дзы цæ уы, æ нæ уый та у уыгæ рдæ н, ис Едысы.

10 Саргъау — ис Едысы Хъугомы чысыл хохы къуылдым.

11 Хæ рисгом — уый дæ р ис Едысы.

12 Цыртысæ р — ныртæ ккæ дæ р хуыйны афтæ, Едысы Хъугомы.

13 Къодахджын — чысыл хох. Ис Едысы, зæ гъынц таурæ гътæ, зæ гъгæ, ам уыд стыр хъæ д, фæ лæ галтæ æ ргæ вдгæ йæ хъæ ды къодахы цагъд кодтой, артыл сæ æ ндзæ рстой, уыйадыл йæ ном «Къодахджынæ й» баззади (Б.Д.).

14 Кæ фгæ р — цавæ рдæ р кæ саджы мыггаг.

19. Уæ йгуыты уæ рмытæ.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 139–148 ф. Радзырдта йæ Беджызаты Дзига, Баийы фырт, 112-аздзыд æ нахуыргонд зæ ронд лæ г. Ныффыста йæ 1945 азы Беджызаты Дудар Едысы хъæ уы.

Мыхуыр уыд: Фидиуæ г, 1989 азы, № 10, 88–90 æ мæ 91–94 фф. Журанлы мыхуыр уыдысты ацы таурæ гъы дыууæ варианты фæ йнæ хуызон сæ ргæ ндтимæ: «Бихъуыры фырттæ» æ мæ «Нагъуыйы усгуртæ». Се ’ртæ дæ р иу мотивыл сты. Сæ астæ у ис æ рмæ ст цъус хицæ ндзинæ дтæ.

1 Калак хъæ у — афтæ хуынди Царциаты хъæ у, калак у гуырдзиагау «горæ т» (Б.Д.).

2 Стыр фæ тæ н — ис Едысы хъæ уы, хонынц ма йæ Тахойхъугомы фæ тæ н дæ р (Б.Д.).

3 Æ рдузы фæ з — ис Едысы. Уым сты уæ йгуыты уæ рмытæ дæ р (Б.Д.).

20. Нагъуыллæ йы мæ лæ т.

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 82–86 ф. Радзырдта йæ Беджызаты Гæ мсыр, 76-аздзыд зæ ронд лæ г, Едысы цæ рæ г Урстуалты, Дзауы районаг. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар.

1 Цола кæ нын — ома, мæ ллæ г хаст сси.

2 Хъилдур — Урстуалты ис адæ ймаджы хуызæ н къæ дзæ хгонд хъилдур. Йæ сæ р асасти, фæ лæ иннæ ныр дæ р ис. Легендæ тæ й куыд бæ рæ г у, уымæ гæ сгæ у Нагъуыллæ. Уый йæ адзал куы бызыдта, уæ д йæ хи дур фестын кодта æ мæ баззади йæ ном Хъилдурæ й. Ныр дæ р ын ис фенæ н. Йæ лыггонд къабаз дæ р æ рæ джыты онг йæ уæ лæ уыд (Б.Д.).

3 Чызджыты адаг — ис Урстуалты, Царциаты уæ зæ гæ н Хурныгуылæ ны ’рдыгæ й. Легендæ тæ м гæ сгæ ацы ададжы æ рцыди чызджытæ н стыр хæ ст еугуыппыртимæ (Б.Д.).

21. Нагъуыллæ йы мæ лæ т (вариант)

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.438, п. 142. Фольклорные записи Д.Г. Бегизова. II Предания о Царциата. — 88–96 ф. Радзырдта йæ Беджызаты Гæ мсыр, 76-аздзыд зæ ронд лæ г. Ныффыста йæ Беджызаты Дудар.

1 Мал — туджы æ рмхæ рдтæ (Б.Д.); цъыфдзаст фæ скъæ вда, цæ угæ доны арфдæ р ран.

2 Кул — къаннæ г цад.

3 Кæ рдæ нтæ — кæ лмæ рзæ нтæ.