VIII. Къаукъаз æмæ Нартийы цот

ОРФ СОИГСИ, Ф. фольклор, оп.1, д.597. Царциатæ. (Материал, собранный Цабаевым В.Г. о легендарном племени) Цабайты Уасо сæ ныффыста 80-аздзыд Томайты Алексейы фырт Матейы ныхæ стæ й. Мате уыди Гуры районы Скърайы хъæ уккаг, царди Тбилисы (амард 1955 азы январы мæ йы, 90-аздзыдæ й). Уасойы ныхæ стæ м гæ сгæ Мате та сæ фехъуыста Гуыцмæ зты Хухуйæ (Гучмазов Хуху — Гнухы хъæ уы цæ рæ гæ й, кæ цыйыл уыцы рæ стæ джы цыди 160 азы, æ мæ Хуыбиаты Зелойæ, Гуджареты комы бынæ ттон цæ рæ гæ й.

Ацы таурæ гътæ Цабайты Уасомæ фыст сты куыд иу уац. Хицæ н сæ ргæ ндтыл сæ адих кодта чиныг аразæ г æ нцондæ р кæ сынæ н. Уыййеддæ мæ йæ м æ внæ лд не ’рцыд æ мæ сæ Уасо куыд ныффыста, афтæ мæ й мыхуыргонд цæ уынц.

51. Царциатæ.

1 Дзыгъуын — къамбец, кадæ ггæ нæ г куыд бамбарын кодта.

52. Къаукъаз æ мæ Нарти.

1 Кадæ ггæ нæ г фидарæ й дзырдта Къаукъаз, ноджыдæ р кадæ ггæ нæ г дзырдта: Къаукъазы ном арæ х уыдис Ирыстоны, æ ппынæ рæ джы дæ р ма-иу дзырдтой Ирыстоны: «Джеры коймæ гтæ, дам, Къаукъазы хъæ бултæ сты» (Ц.У.).

2 Фæ тæ г — ацы ныхас кадæ ггæ нæ г æ мбарын кодта: «æ фсад» кæ нæ «пъæ лицæ» (Ц.У.).

3 Сæ ры хуыдты тыххæ й ирон этнографийы дæ р æ ма археологийы дæ р баззад æ вдисæ нтæ. Царциаты цыртытæ къахгæ йæ бирæ тæ -иу ссардтой сæ рыгæ хцытæ, сæ тенкатыл æ рхуы хуыдт, афтæ мæ й. Ахæ м сæ рыгæ хцыты кой кæ ны Г.Ф. Чурсин дæ р йæ чиныджы «Осетия. Этнографический очерк» [6 ф.].

4 Чырыстон фос — ома, сабыр фос.

53. Ирон

1 Хъаджджын — хъуаг.

2 Æ фцджытыл — æ фцæ джытыл.

54. Иронтæ

1 Таурæ гъгæ нæ гмæ гæ сгæ, Царциатыл цы æ фсæ дтæ бырстой, уыдон стырдæ р цæ угæ дæ ттæ й иуы схуыдтой «Стырдон», бирæ Царциатæ кæ м фæ дæ лдон сты, уый та кæ й атыппыр, чи аныгъуылд, уыдоны хæ лбурцъытæ й, уымæ гæ сгæ схуыдтой «Тыппырдон». В.Ц.

2 Къамбиз æ мæ Псаманит — ацы нæ мттæ æ цæ гæ йдæ р зындгонд сты историйы. Камбиз, зæ гъгæ, ахæ м ном зындгонд у историйы куыд персайнаг паддзах VI æ нусы нæ дунейы агъоммæ. Псаманит та историйы зындгонд у куыд Псаметих III — Мысыры паддзах, æ мæ уый дæ р цард VI æ нусы нæ д.а. Йæ фæ донтæ та историйы баззадысты Псаманиттæ номыл. Историктæ куыд дзурынц, уымæ гæ сгæ Камбиз æ мæ Псаметих фæ быцæ у сты. Рагон фыстытæ куыд дзурынц, уымæ гæ сгæ Камбиз æ цæ гдæ р йæ хи амардта. (Кæ сут: Кумиставели. Камбиз æ мæ Псаманиты фæ быцæ у. Журнал «Джеджили», 1901 аз, №2, 61 ф.; Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. Т. 50, с. 660–661.).

Цымыдиссаг у Псаманиты фыртæ н Къаукъаз «Саулæ г» ном кæ й радта, уый дæ р. Мысырæ й кæ й уыди, уымæ гæ сгæ, æ нæ мæ нг, уый Къаукъазы адæ мæ й саудæ р уыди, æ мæ йын йæ ном дæ р, æ вæ ццæ гæ н, йæ хуызмæ гæ сгæ лæ вæ рд æ рцыд.

55. Басыл æ мæ Олгъа.

1 Уæ рдæ х — пыхсæ й, уисæ й конд ставд бæ ттæ н.

2 Æ ндæ р вариантмæ гæ сгæ: Олгъайы рон хид у æ мæ алцыппæ т дæ р цæ уы ацы хидыл. (С.У.).

3 Уырм — кадæ ггæ нæ г æ мбарын кæ ны куыд «остров».

4 Ацы зарæ г, дам, дзуры кадæ ггæ нæ г, Ирыстоны æ рæ джыйы онг дæ р уыдис. Ацы аргъау куы дзырдта Гуыцмæ зты Хуху, уæ ддæ р, дам, зарыдысты Олгъайы зарæ г. Уый тыххæ й, дам, зарыдысты, цæ мæ й Олгъайы ном макуы фесæ фтаид Ирыстоны. (С.У.)