КУ-ҚЫЗБАСЫ

Синонимдері: Ку-риккетсиоз, Ку-коксиеллез, австралиялық риккетсиоз Ку, пневмориккетсиоз, ө кпелік сү зек, балкан гриппі, ортаазиялық қ ызба, термез қ ызбасы.

Анық тамасы. Ку-қ ызбасы – Coxiella burnetii қ оздыратын, сануалуан берілу жолдарымен, клиникасы қ ызбамен, арнайы ө кпе қ абынуымен, орта жү йке жү йенің жә не басқ а жү йелердің зақ ымдануымен сипатталатын жедел табиғ и ошақ ты зоонозды ауру.

Тақ ырыптың ө зектілігі. Ку-қ ызбасы ә лемнің барлық елдерінде, ә сіресе тропикалық аймақ тарда таралғ ан. Тек қ ана Финдляндия, Швеция, Норвегия, Дания елдерінде жә не Молдовияда ауру тіркелмеген. Совет Одағ ында 1957-1985 жылдары жыл сайын Ку- қ ызбасымен 350-1477 адам ауырғ ан. Аурудың табиғ и жә не антропургиялық ошақ тары бар. Жабайы жә не ү й жануарлар арасында ауру кең тарағ ан.

Қ азақ стан республикасында Ку қ ызбасы жиі кездеседі, бірақ дә регерлік қ ауым бұ л ауруды анық тайтын зерттеу жұ мыстарын жургізбейді, кө бінесе бұ л ауру басқ а диагнозбен ө теді.

Тарихи мә ліметтері. Аурудың клиникалық кө ріністерін алғ аш рет 1937 ж. Е.Г.Деррик анық тап жазғ ан. Бұ л ауру 1933-1935 жж. Квинслендте (Австралия) ет жә не сү т комбинаттарының жұ мысшылары арасында пайда болғ ан. Аурудың арнайы клиникалық кө ріністері анық талмағ аннан соң, ауруды Е.Г.Деррик «Q-fever» деп атағ ан (query – белгісіз). 1937 ж. Е.Г.Деррик Ку-қ ызбамен ауратын науқ астың қ анынан қ оздырғ ышты бө ліп алғ ан. 1939 ж. Ф.Бернет жә не М.Фридман аурудың қ оздырғ ышы риккетсиялар туыстығ ына жататынын дә лелдеген. Қ оздырғ ышты Rickettsia burnetii, кейін Coxiella burnetii деп атағ ан (америкалық ғ алым N.R.Cox қ ұ рметіне).

1951 ж. Ресей ә скері дә рігері И.А.Шифрин аурудың клиникалық кө ріністерін Совет Одағ ының ортаазиялық республикаларында анық тап жазып, оны «термез қ ызбысы» деп атағ ан. М.П. Чумаков науқ астардан бө лінген қ оздырғ ышты риккетсиялар тобына жататынын анық тағ ан. Бұ л ауруды зерттеуде Қ азақ стан ғ алымдарының (Е.Н. Бартошевич, И.Л.Касаткина, Н.Т.Ермуханова, Н.П.Петрова) ү лесі зор.

Этиологиясы. Аурудың қ оздырғ ышы – Coxiella burnetii Rickettsiacea туыстығ ына Coxiella тұ қ ымдастығ ына жатады. Риккетсиялар грам «теріс» ұ сақ кокк тә рзді немесе таяқ ша тә різді, кө лемі 0, 25-0, 5 жә не 0, 25-1, 5 мкм микроорганизмдер. C. burnetii – жасуша ішілік паразит, ол фаголизомолардың ішінде дамып, L-тү рлерін тү зуге бейім. Олар бактериалді фильтр арқ ылы ө туге қ абілетті. Басқ а риккетсиялардан айырмашылығ ы - сыртқ ы ортада, сондай-ақ ә ртү рлі физикалық жә не химиялық ә серлерге ө те тұ рақ ты. Қ оздырғ ыш етте – 30 кү н, сү тте –125 кү н, бө лме температурасында – 160 кү н сақ аталады. 90°С дейін қ ыздыруда олар 1 сағ ат бойы жойылмайды, тек қ ана 100º С – тіршілігін жояды. Қ ұ рғ ақ дақ ылда C. burnetii 5-10 жыл сақ талады. C. burnetii қ ұ нарлы ортада ө спейді. Ол доксициклин мен левомицетинге сезімтал.

Эпидемиологиясы. Аурудың табиғ и (біріншілік) жә не антропургиялық (екіншілік) ошақ тары бар. Табиғ и ошақ тарда аурудың кө зі жә не резервуары ұ сақ сү т қ оректілердің (кө бінесе кеміргіштер) 60 тү рлері, қ ұ стардың 47 тү рлері жә не кенелердің 70 тү рлері болып табылады. Иксод, гамаз, аргас кенелер организмінде қ оздырғ ыш 900 кү нге дейін сақ талып, кенелерде риккетсиялардың ұ рпақ қ а трансовариалді жә не трансфазды берілуі қ алыптасқ ан. Кенелер қ оздырғ ышты сілекей жә не нә жіс арқ ылы бө леді. Табиғ и ошақ тарда қ оздырғ ыштың циркуляциясы трансмиссивті, аэрогенді, фекалді-оралді механизмдер арқ ылы атқ арылады.

Антропургиялық ошақ тарда аурудың кө зі ү й жануарлары болып табылады (33% - ірі қ ара мал). Кө бінесе жануарлардың арасында ауру латентті тү рде ө теді, бірақ пневмония, бронхит, ринит, коньюнктивит, аборт дамуы мү мкін. Аурудың манифестік тү рлері мал тө лдегеннен кейін пайда болып, коздырғ ыш қ ағ анақ суымен сыртқ ы ортағ а бө лінеді. Осымен қ атар, коздырғ ыш сү т жә не нә жіс арқ ылы бө лінеді.

Адам аурудың кө зі болып табылмайды. Бірақ кездейсоқ жағ дайларда трансфузия арқ ылы, анадан балағ а емшек сү ті арқ ылы берілуі мү мкін (И.К.Каракулов).

Аурудың берілу жолдары саналуан:

1. аэрогенді (заладанғ ан шаң, жү н, тері, шө п, топырақ арқ ылы);

2. алиментарлы (шикі жә не пастерленген сү т, жануарлардың нә жісімен заладанғ ан су арқ ылы);

3. контактілі (ауру малды кү ткенде, мал тө лдегенде кө мек кө рсеткенде, малды сойып етін бө лшектегенде);

4. транмиссивті (заладанғ ан кенелер шақ қ анда, сирек кездеседі)

Ауру залалданғ ан факторлар арқ ылы біріншілік ошақ тардан қ ашық жерлерге дейін таралуы мү мкін. Адамдар жануарлардың нә жісімен заладанғ ан суаттарда шомылу арқ ылы ауруды жұ қ тыруы мү мкін.

Қ абылдаушы макроорганизм. Ку-қ ызбасымен мал шаруашылығ ындағ ы адамдар, ет, сү т комбинаттарының қ ызметкерлері, балалар, жас ө спірімдер жиі аурады. АИВ\ЖИТС пациенттерінде Ку-қ ызбасы 13 есе жиі кездеседі.

Ауру жиі кө ктем, жаз айларында кездеседі.

Патогенезі. Жұ қ тыру сатысы. Аурудың берілу жолына байланысты, қ оздырғ ыштың енуі ә ртү рлі болуы мү мкін: тыныс алу жолдарының, ас қ орыту жолдарының шырышты қ абық шалары, жарақ аттанғ ан тері арқ ылы. Қ оздырғ ыш енген жерде ө згерістер болмайды - біріншілік терілік аффект дамымайды.

1. Біріншілік риккетсемия. Қ оздырғ ыш қ ан айналымына ө теді, бірақ бұ л сатысы қ ысқ а мерзімді болады. Аурудың клиникалық кө ріністері болмайды.

2. Гематогенді диссеминация. Қ оздырғ ыш лимфоидты ағ заларғ а (бауыр, кө к бауыр, сү йек кемігі), ретикулоциттерге, макрофагтарғ а, тамырлардың эндотелийіне еніп кө бееді.

3. Ү лкен риккетсемия. Қ оздырғ ыштар кө п мө лшерде қ анғ а ө тіп аурудың клиникалық кө ріністері дамиды.

4. Полиорганды ошақ тардың пайда болуы. Ө кпе қ абынуының жиілігі 3-5% -60-70% дейін дамиды. Ауру асқ ынғ анда эндокардит, гепатит, ө кпе зақ ымданулары байқ алады.

5. Аллергиялық қ айтақ ұ рылыстың дамуы жә не қ оздырғ ыштың элиминациясы. Кө бінесе ауру айығ умен аяқ талады, аурудың болжамы қ олайлы. Иммунитет гуморальды, тұ рақ ты. Бірақ, аяқ талмағ ан фагоцитоздың ә серінен жә не қ оздырғ ыштың L-тү рлерінің пайда болуынан ауру ұ зақ қ а созылуы мү мкін.

Патанатомиялық кө ріністер: ретикулоэндотелийдің пролиферациясы жә не ішкі ағ азалардың дистрофиялық ө згерістері дамиды.

Ку-қ ызбаның басқ а риккетсиоздардан айырмашылығ ы - панваскулиттің болмауы. Ку-қ ызбасы – панваскулитсіз дамитын жедел циклді қ атерсіз ретикулоэндотелиоз (Лобан).

Клиникалық кө ріністері. Жасырын кезең і -3-32 кү н, эпидемиялық ө ршу уақ ытында -12-19 кү нге созылады.

Бастапқ ы кезең. Ауру жедел басталып, қ алтырау жә не 39-40°С дейін кө терілген дене қ ызуы байқ алады.

Аурудың жедел, жеделдеу, созылмалы (жең іл, орташа ауыр, ауыр) жә не кө мескі, латентті тү рлерін ажырату керек. Аурудың басым синдромына байланысты И.Л. Касаткина ө зінің жітелуін ұ сынғ ан. Кө бінесе ауру жедел тү рінде ө теді. Аурудың созылмалы тү рі сирек кездеседі.

Ку қ ызбасының жіктелуі (И.Л.Касаткина бойынша)

1. Типтік (фебрильді) – 57%

2. Бронхопневмониялық – 20%

3. Сү зек тә різді – 20%

4. Бруцеллезтә різді – 3%

5. Жү йкелік (менингоэнцефалит)- 0, 1%

Аурудың типтік тү рі –фебрилді. Негізгі нышаны – жоғ ары қ ызба. Аурудың клиникалық кө ріністері грипп ауруына ұ қ сайды: жоғ ары қ ызба, айқ ын интоксикация белгілері, бастың самай, маң дай аймақ тарының ауруы, кө з алмаларының тү бі ауруы. Науқ астарды тексеру барысында аурудың алғ ашқ ы кү ні бет пен кө здің тамырларын қ ан кернеп, кейде энантема байқ алғ ан. Бірақ грипптен айырмашылық тары бар: катаралді кө ріністер болмайды жә не аурудың қ ызбалық кезең інің ұ зақ тығ ы 7 кү н немесе 10 кү н болады. Сондық тан бұ л аурудың тү ріне басқ а атаулар берілген: «жетікундік қ ызба, онкү ндік қ ызба, қ ұ рғ ақ грипп».

20% науқ астарда арнайы пневмония, бронхит дамиды. Сол себептен Ку қ ызбаны пневмориккетсиоз деп атайды. Басқ а баналді қ абынулардан айырмашылығ ы бар. Жө тел қ ұ рғ ақ, қ ақ ырық аз мө лшерде, жабысқ ақ қ асиеттерімен ерекшелінеді. Ө кпеде сырыл естілмейді, рентгенологиялық зерттеу арқ ылы қ абыну ошақ тары анық талмайды. Арнайы бронхит, пневмония кездерінде интерстициалді тіндер зақ ымданады.

Аурудың сү зек тә різді тү рінде қ ызба қ исығ ы тұ рақ ты болады: таң ертең гі жә не кешкі температурының айырмашылығ ы 1°С аспайды. Айқ ын интоксикация кө ріністері анық талады. Сирек (20%) аурудың 3-16-ншы кү ндері розеолезді бө ртпе пайда болады. Сондай-ақ герпестік бө ртпесі де дамуы мү мкін. Қ ан тамыр жү йесі бойынша дамитын ө згерістер: салыстырмалы брадикардия, гипотония, жү рек тондарының басең деуі. Ас қ орыту мү шелері жағ ынан, тә беттің тө мендеуі, кейде жү рек айну мен лоқ су байқ алады. Вегетативті жү йке жү йенің зақ ымдануының ә серінен науқ астардың ішінің ауру сезімі, іштің кебуі, ү лкен дә ретінің жү рмеуі немесе сұ йық талуы байқ алады. Науқ астардың бауыры мен кө к бауыры ұ лғ аяды. Жедел жә не созылмалы гепатиттің дамуы мү мкін (бауыр қ ақ псының лимфа тү йіндерінің ұ лғ аюының ә серінен бауыр астылық сарғ ыштану дамиды).

Аурудың бруцеллез тә різді тү рінде қ ызба қ исығ ы ремиттерлеуші. Жоғ ары дене қ ызуы ө здігімен тө мендеп науқ аста тершең дік пайда болады. Ауру барысында дене температурасының жоғ арлауы мен тө мендеуі бір неше рет қ айталанады. Қ ызба кезең інің ұ зақ тығ ы – бір неше кү ннен 2-3 аптағ а дейін. Науқ астар денесінің ауру сезіміне шағ ымданады (буындары, сү йектері, бұ лшық еттері, жү йке тамырлары). Вегетативті жү йке жү йенің зақ ымдануына байланысты науқ астардың беті бозғ ылт немесе қ ызарғ ан болады.

Орталық жү йке жү йесі Ку-қ ызбасы кезінде сирек зақ ымданады. Менингит, менингоэнцефалит, психоздар дамуы мү мкін. Менигиттің сипаты серозды болады.

Жоғ ары қ ызба кезінде зә р шығ ару жү йесі бойынша альбуминурия, цилиндрурия анық талады. Жыныс жү йесі бойынша оофорит, орхит, эпидидимит дамуы мү мкін. Шеткі қ анның жалпы анализінде лейкопения, нейтропения, таяқ ша ядролы нейтрофильдер кө рсеткішінің жоғ арлауы, лимфоцитоз, моноцитоз, ЭТЖ жоғ арлауы анық талады. Аурудың айығ у кезең інде бас ауруы, шаршағ ыштық байқ алады. Аурудың рецидивтері пайда болуы мү мкін (қ ысқ а мерзімді дене қ ызуының жоғ арлауы).

Асқ ынулары – коллапс, жү рек-қ антамыр жетіспеушілігі, плеврит, тромбофлебит, миокардит, эндокардит, энцефалопатия, артрит.