Куьмекдалди Дербендин кIеле къачузва

Эй чехирчи, чун жегьилдай чехир цуз зи фейжанда,

АцIай цIийи уьмуьрдивни атирдив чун пияндай.

Ви няметрин рябетдикай зи пай михьиз атIанва,

Ништа, белки, зи гичиндин къен зегьердив ацIанва.

* * *

Эгер гьи кас гьуьрмет галай машгьурвилихъ къаних я –

Сабур хуьнал дамах авун жеда адан къилих яз.

Чан-рикI ийиз вичин тIварцIиз, адан умуд сад жеда:

Кьейилани тIвар амукьда, амай крар яд жеда.

КьетIенди я адал алай чухва, тушир адетдин:

Тур такатдай кьеркь хьтин затI я тIвар халис гьуьрметдин.

Мад багьа шей женни мегер чилел хъсан тIварцIелай?

ТIвар хуьн – вине я, ажалди къув ядайла къецелай.

Хъсанвилер кIандай инсан, хиялармир ахвара,

Хъсанвилер ийиз, жуван тIвар хкажа крара.

Анжах хъсан тIварцIикай на жувал партал алукIа,

АтIласар тур, абур затI туш хъсан тIварцIиз кутугай.

Атир ягъай гинибашар вири чилиз машгьур я,

Абурун ранг гьа атирдин рангунив кьун мажбур я.

Суьгьбетарна атIуз-атIуз йисни вацра арифди

Инсанрикай нур кьилеллай гьуьрметдинни тарифдин.

Румдин пачагь машгьур хьана хъсанвилин тIвар алаз,

Къазанмишна гьуьрмет ада, баркалладин зар алаз.

Адаз анжах михьи ният авайдахъ яб аклна,

Тахт кьаз кIандай пис ксариз ада рекьер агална.

Девришрин са кIватIалдикай адав хабар агакьна,

Дин гвай кас яз, ам абуруз мукьва жезни акакьна.

Гьар женгинин вилик ада, къаст гваз душман кьасабдай,

Девришривай дуьайралди румвияр хуьн тIалабдай.

КварквацI патахъ туна, ада темягьнач гьич мержандиз.

Гьар гьина ам хьанатIани, тIурфан хьана душмандиз.

ЯтIани, ам и саягъда муъмин хьанваз акурди,

Хъел акатай аскерри ам кутаз хьана ахмурдик:

«Падишагь я вун гьахъвал гвай! Чира тарсар бахтунин.

Чаз балай яз хкажнаваз тахьуй гьа вун тахтуниз?

Ви тажуниз ярашугъ я анжах кьегьал рухваяр.

Ви регьимдик квай девришар ви гьи йикъан арха я?

Вуна анжах туруналди вири чилер къачузва.

Мигьрабдавай факъирди ваз вуч гузва, вуч лугьузва?

Эгер дуьа хци ятIа тиядилай турунин,

Лагь чаз, – чна гадрин яракь – хцивал чи зурунин.

Ядач чна чи душманар къилав алай турарив,

Яда душман агъсакъалрин экъиснавай кIуларив».

И арада жаваб хгуз ихьтин ифей туьгьметдиз,

Бахтунай хьиз, Искендераз куьмек гана кьисметди.

Герек авач алцум тавур жаваб гунуг гьавайда,

Жаваб гудай чIав жагъурда кьиле акьул авайда.

Падишагьдиз Албуруз дагъдин къекъвей синер акуна.

Ада гьар са вилаятда наиб тайин авуна.

Тик къаяйрин дар арайрай, чилерилай Ширвандин

Физвай пачагь еришдалди такъат авай асландин.

Адан рехъ-хвал, кхьенвайвал Падишагьди цававай,

Алатна фин лазим къвезвай та Дербентдин патавай.

Ина шегьер-затI авачир. Цавун вили гьуьмедик

Кьил хкIунваз эцигнавай дагъдин кукIвал кIеледи.

Ана авай са тIимил кьван инсанар туьнт яз жедай,

Гьам йифизни, гьам юкъузни абур рекьер кьаз жедай,

Искендеран чардах акур, чIагурнавай иердиз,

А ксари къалурна чеб гьични муьтIуьгъ тежерди.

Падишагьдин вилик варар кIевна, ахъа хъувунач.

Икьван вине авайбуруз кьушун са квяй акунач!

Абуру гьич пачагьдин тахт, адан чардах кваз кьунач,

Дуьнья кьурдаз икрам авун гьич герек кар яз кьунач.

Гьахъ гвай чIехи падишагьди эвер гайи чIавузни

Абур чпин чкадилай юзанач хьи са кIусни.

Падишагьдиз маса рекьяй физ кIан хьана экъечIна.

Абур мадни адаз дагъдин рехъ агализ эгечIна.

Вилик финин къаст рикIеваз, кьетIна шагьди: эвелай

И манийвал тергна кIанда тадиз жуван рекьелай.

Ада са виш агъзур аскер авай кьушун гьазурна,

Дагъдин кIеле кьуд патахъай яхъ лагьана ракъурна.

Мажаникрай[47] къванерин хар къур лагьана кIеледал,

ХарапIаяр амукьдайвал кIеле хьайи бинедал.

ЯхцIур юкъуз, юкьва туна, хьанатIани гьужумиз,

КIеледай са ферни фенач, муьтIуьгъ тежез гужуниз.

Хьелер, лувар зайиф хьана, фенвай михьиз такьатдай.

Кьакьан цлав агакь тийиз чIуларин цIил ахватдай.

Къванер ягъдай аскерарни хъиле кузвай: авайвал

Ама кIеле – намус квай свас, суйда аваз ацIайвал.

Мажаникдин ванерикай кичIе тушир кIеледиз.

Ихьтин чIавуз аррадэни[48] хъхьуй ина виже куьз?

Са чIавузни ажуз тахьай кьушун михьиз кIват хьана.

Падишагьдин эмирдалди меслегьатдиз кIватI хьана

Сарбазарни, регьберарни. Падишагьди сабурдив

Кьил кутуна ихтилатдик, кьунвай вичин абурдив:

«И рекьеллай къаядикай куьне заз вуч лугьуда?

Кьушун зайиф хьанва, къуват амач кIеле къачудай».

Регъуь хьана гъалибвилер гзаф къачур итимриз,

МетIер чилиз ягъна анал сарбазрини гьакимри:

«Пачагь, чна ваз къулугъиз эгечI авур йикъалай

Чаз магълубвал акурди туш, вични икьван мукьвалай.

Яхц1ур юкъуз ракъинивни булутдив чун дяведа

Хьана, ахвар, нагьар тийиз. Амма инсан вягьтедай.

Фидани кьван ракъининни булутрин? Ваъ. Бендедиз

Къуват ганвач абурув женг чIугваз жедай жуьредин.

Чун, девлер хьиз, кикIиз хьана, рикIиз терсвал деб хьана.

Амма чи рехъ кьурбур чалай фейи девлер чеб хьана.

Хъсан тушни, и кIакI туна, маса секин патарай

КукIушрал чун экъечIнайтIа – жигъиррайни рагарай?»

Шагь гъавурда акьуна фад: сарбазар кьве рикIин я,

Абурувай са дуьз рехъ-хвал жагъур авун четин я.

Ал ракъини суьрме яна вичин вилин кьекьемриз.

Алмасдин кIус кужум хьана гьуьлуьн вили кьечIемриз.

Къванер авай вацIун кьере, гурлу цIаяр куькIуьрна,

Падишагьди тежер хьтин чIехи межлис туькIуьрна.

Кьуд патахъай нурлу хьанвай Навбагьардин цIаяра

Падишагьди, викIегь ксар кIватIна, кьуна хабарар:

«И муькварив кьветIер гвани? Анра, килиг, алада,

Дуьньядин дерт-гъам чIугвазвай арифдарар аватIа».

«Сад авазва – ялгъуз девриш, – Искендераз лагьана, –

И патав гвай дагълара кьветI кьунвай вичиз тапана.

Са касдизни адан суфат акурди туш, я чизвач,

КьачIар-къевер незва ада, маса тIуьн-хъун ийизвач».

Пачагь кIвачел хкаж хьана, кIусни энгел тавуна.

Туна кьушун, вичихъ галаз са кьвед-пуд кас къачуна,

Фидай рехъ-хвал хабар кьуна, чирна кьуд пад уьруьшдин;

Рехъ алатнач, агакьна дуьз абур кьветIев девришдин.

Мусибатдин гьа югъ хьиз, тир атай йифни чIулавди.

Шемъалдиз цIай яна лукIра, экв чкIана ялавдин.

КьветIен къенез чкIизвай экв шемъалдин цIун мецерин.

Акъвазнавай къецел Агъа чилеринни гьуьлерин.

КьветI нурламиш авур девриш Искендеран къаншардиз,

Падишагьдин цIун къаншардиз экъечIна фад, шагьвар хьиз.

Малаикдин нурлу чиниз пачагьдин чин ухшар тир,

Гуя ам экв чукIурзвай бахтунин ал ярар тир.

Арифдарди лагьана: и шикил вичиз аян я.

Чини нур гун – Дуьнья кьадай падишагьдин лишан я.

Арифдарди ван хкажна: «Ви суфат хупI я иер!

Къе зи патав атанва вич чилин пачагь Искендер!»

Девришдиз гъил яна, пачагь гьахьна кьветIез, сирерай

Кьил акъатай касдиз гьуьрмет ийиз, къвазна метIерал.

Хабар кьуна падишагьди: «Нихъ галаз ви ава кар?

На вуч незва? На вуч хъвазва? Гьинай гъизва къуватар?

Гьинай гъизва пекни партал? Заз мад са кар сир хьана:

Дар тIеквенда яшамиш жез, ваз гьинай зун чир хьана?»

Агъсакъалди хкажна кьил: «Падишагь, вун сагъ хьурай,

Вирибуруз вуна шадвал, бул няметрин багъ гурай!

На играми жуван гъетрез килиг ийиз гьейбатдив,

Артух ая бахт, Искендер, къудратдивни къуватдив!

За лугьуда гьикI заз вун чир хьанатIа са легьзеда:

Гьар садаз варз чир жеда хьи йифен цавун сегьнеда!

Лугьун хьи за, мукьвал-мукьвал гъиле гуьзгуь на кьада…

Гуьзгуь ава зи рикIени са касдизни таквадай.

За виш йисуз жуван жасад, беден кьуру авуна,

Гьавиляй заз рикIин гуьзгуь ачух хьанваз гакьуна.

Гьа гуьзгуьди къалурзава вири галай-галайвал.

Вуна завай хабар кьунай зун текдаказ авай гьал.

Хуьзвайвиляй вуна, пачагь, зун тухни я, сагъламни,

Ялгъузвили гузвайди я заз шадвални, илгьамни.

Заз акур кьван мидявилер, кIанивилер алатна…

Кьена фидай чилел ихьтин хуш азадвал низ гьатна?!

Вафалувал авайди туш. Чна куьз и дуьньяда

Жагъурзава дуствал? Авач дуствал пис и дуьньяда.

За алцумна: кьадар чирна жуваз кIани-такIандан,

Инсанрикай чуьнуьх хьана рага авай лакьанда.

Садавни зи ара авач, касни авач рахадай.

Зун чизвайди са Аллагь я вири чидай, аквадай.

Заз герек туш наз-няметар: къевер, кьачIар ширин я,

Дагъдин векьер, хъчар кьежел – зи нагьар я, зи тIуьн я.

Партални зи векьинди я… Акъудзава йикъар за,

Чахмахдикай къизил хьун я ийизвай гьар са кар за.

Заз уьлквейрин таж кьилеллай кас тахкуна йисар тир,

Ингье къе вун акуна заз – виридалай пайгарди!

Лагь кван, вучиз, и ккIарни, и мичI, и гьуьм атIана,

Захъ галаз вун дар бужахда ава, иниз атана?

Таж алайди! И дагъ-дере ви кIвачерик руг жеда,

Зун Искендер шагьдин вилик Гьиндистандин лукI жеда!

Рахана шагь: «Камалэгьли, ви яшдал пак зар хьанва,

Зун и патаз акъатунни галай хьтин кар хьанва.

Кьве чкадал пайнава ракь Агъади гьар инсандин,

Ам зинни ви ихтиярда ава, килиг хъсандиз.

Куьлегни тур! Гьабурукай рахаз къе зун атанва:

Аллагьди ваз ганва куьлег, тур зи гъиле вуганва.

Заз кхьенвай кьадардал зи рази хьана, турунив

Къуллугъзава за гьахъунин, адалатдин зуруниз.

На куьлегдив къуллугъзава; заз ви куьмек герек я,

МичIи йифен рак ахъайиз жедайди ви куьлег я.

Кьисметдиз кIан хьанва ачух авун за ви куьмекдив

Зи вилик квай кардин дапIар – турунивни куьлегдив.

Дагъдал мягькем кIеле ала. Гьич куьк квачир инсандин

Тарашчияр ава ана, чапхун ийиз патанди.

Тарашзава аниз атай неинки са карванар,

Чан къачузва атайбурун, ягъиз-рекьиз инсанар.

Вучиз кIеле кIанзава заз къачуз жуван кьушундив?

Заз кIанзава ам чIагуриз илимдивни къанундив.

Эгер на заз куьмекайтIа къачуз кIеле амалдал,

А чин кIеви къаяб михьиз за гьич тахьай мисалдай.

Ана авай гьар са къанлу за дарбадагъ ийидай,

Аниз атай гьар са касдиз къулайвал, фу жагъидай».

Къачагърикай ван хьайила падишагьдин мецелай,

РикIе экуь хиял авай арифдар вич вичелай

Дуьа ийиз эгечIна фад, мажаникди дуьадин

Йифен цавун къванер хана; а къванерин харадин

Хура гьатай кIеледивай, дагъдин кукIвак ккIанвай,

Дурум хгуз хъхьанач мад, ам лап кIеве акIанвай.

Арифдарди падишагьдиз: «Къарагъ. Ахлад», – лагьана, –

Вавай къачуз тахьай кIеле чкадилай юзана».

Шагь хтана вацIун кьерел. Адан суфра нуш хьайи

Аскерар кIватI хьана, чпин пачагь хтун хуш хьайи.

Мад къурмишна гурлу межлис, чангдин ванер чкIана,

Мад чехирар гъваш лагьана, мад фейжанар ацIана.

Межлис гурлу хьайи чIавуз шагьдиз хабар авуна:

«КIеледай са чархачидиз кIанзава вун акуна».

Гъваш лагьана пачагьди ам. Чархачини, атана,

Лап чилел кьван икрам ийиз, шагьдин вилик алгъана.

Хийир-дуьа авуна хьиз падишагьдин сагълугъай,

Ада шагьдин вилик куьлег вегьена: «Ви къуллугъда

Къвазнава чун, ви буйругъар тухуз кьилиз, – лагьана. –

Къаядаллай чи кIелени йифен мичIе чкIана.

Ана авай женгинин кьве минарани руг хьана.

Ви кIелеяр мягькем хьурай, бул девлетри кIукI гъана!

Чи кIеледин кIеви цлар пад-пад хьана: Худадин

Ажугъдин цIу хана бине чун алай тик къаядин.

Ви яракьдин гьунар туш ам, чун муьт1уьгъай къуватдин

Вилик гьакIан руквадин гъвел я къуват ви алатдин.

Ваъ, вуна ваъ, и саягъда цаву дарбадагъна чун,

Цавараллай кIеледавай аррадэди тагъна чун.

Гьатта цавун кIелени кваз муьтIуьгъ ятIа эгер ваз,

Чи кIелени табий я ваз, табий я чи рикIер ваз».

Яна шагьди аскерриз вил хабар кьадай жуьреда:

Кьил такъатдай сир амани квез и кардин бинеда?

«КIеле кьадай рекьерихъ куьн яхцIур юкъуз къекъвенай,

Амма кIеле дагъдин кукIвал куь азардиз элкъвенай.

Квекай сад кьван агъзуррикай хьанани, тур хкIуна,

КIеледал са цIарх авурди? Жаваб це! Ни авуна?

Гьич садани. Анжах кьуру са кьуьзекдин гафуни

Дарбадагъна кIеле михьиз, ягъайди хьиз кIашуни.

Хьелерилай, къванерилай ч1ехи къуват нинди я?

Камал авай итимрикай магьрум тахьуй и дуьнья!»

Сирлу йифен аламатдин гьунаррин ван япамаз,

Регъуьвиляй акъвазнавай сарбазар кьил хураваз.

Абуру гъил къахчу лугьуз падишагьдиз ялварна:

«Ви таж даим куькIвена хьуй, нурлу ийиз цавар на!

Къуй гьамиша ви тур хци, гъалибвилер гвайди хьуй!

Ви терезар даим къизил, даим пулар квайди хьуй!

Анжах са вун таж я кьакьан чирвилерин, камалдин,

Вакай вичин хъен авунва и чилел Зулжалалди.

Ви гьахълувал чир хьайила, чаз мад чи рехъ жагъанва,

Ада чун мад бахтлувилин михьи варцел хканва»,

Падишагьди кIеледиз фад кьилин десте ракъурна,

Ада анай къекъверагрин кIеретI михьиз чукурна.

Падишагьди абуруз чил пайна, кьурвал къайдадив,

Рекье туна абур гьар сад чпиз ганвай чкадиз.

А кIеледин бязи цлар шагьди цIийиз дуьзмишна,

Дегишвилер туна ана, кIеледин къен дегишна.

КIеледа са цал амукьнач ханвай, къванер акьуна.

Шагьди кIеле аманатна адалатдал, гьахъунал.

И чилерин кьилевайбур арза ийиз атана,

Искендераз чпин рикIе авай къурху лагьана:

Къипчагърикай ихтилатна, абур наши я, лугьуз,

Цан цаз, тумар вегьиз чидач, гзаф вагьши я, лугьуз.

И кьил, а кьил акван тийиз, абуру чил ацIурда,

Къацариз кIур гуз, хулара авай ятар кьацIурда.

«Чи чилел чаз гузвай зиян эхиз вердиш хьанва чун.

Фу къит хьуни яшайишни кесиб хьунал гъанва чун.

Эгер ваз кIан ятIа, пачагь, жуван гужлу гъилелди

Фадлай кьулухъ чи вил хьанвай секинвал гъиз чилел чи,

Чи кIеледа цIийивилер тваз алахъун куьз я ваз?

КIеледиз гьар са жигъирди хата гъизвай хьиз я чаз.

На цал эциг къванерикай, чи югъ секинз фин патал,

Чун баябан чуьлдай къвезвай вагьшийрикай хуьн патал».

Падишагьди буйругъ гана: хата къведай часпардин

Къерех кьуна кьушунди фад цал эцигна мармардин.

Хатадин рехъ агал хьана гила къведай душмандиз,

И дар кк1а хкаж хьайи цал мягькемна гьулдандив.

Кьуркьушумдив тIарамарна, садна дагъдин рагар тик.

Шагьди и кар тагькимайбур халис устад ксар тир.

Гъанвай шагьди дагъда гьар са к1валах жедай устадар:

Къайгъудар яз, адан рикIе авай зурба мурадар.

Цал эцигна гьужумрикай хуьдай вичин раятар,

Хъфиз гьазур хьана пачагь. КIватI хъувуна тIаратIар.

Далдамдин ван, кьеркьерин ван гьатна, чилер зурзазвай.

Патарив гвай тама авай къавах тарар юзазвай.

Чуьлдиз рекье гьатна пачагь. АтIуз гегьенш дереяр,

Шивцел алаз физвай, цIай хьиз, кьулухъ туна гирвеяр.

И саягъда, цифер алай цавун мезре атIана,

Фида дуьнья алемдавай гъетерилай цIар гана.

Кьакьан цавун генг дерейриз йифен чIулав бирчекди

Гана вичин ранг, чукIурна анриз гъетер гуьрчегдиз.

Падишагьни адан кьушун, чуьлдиз шивер ахъайна,

Ял акъадриз акъваз хьана. Йифе гъетер экIяйна

Цавун сува. Падишагьдиз кIанзавач вил акьализ.

Махарихъни ихтилатрихъ кIанзава яб акализ.

Патарив гвай чуьллерикай кьазвай ада хабарар,

Яд чкайрин сирерикай кьазвай ада хабарар.

Адан япуз дагъларикай, дерейрикай суьгьбетар

Авахьзавай, авахьдайвал фейжанрай наз-шуьрбетар.

Ихтилатна шагьдиз: ина чка ава надир са.

Кузвай гарар къвен тийидай кIеле ава магьир са.

Фируз къванцин кьакьан цлар парпар ийиз куькIуьда,

Ам женнетдай гъанвайди я лугьуз суьгьбет ийида.

Къей-Хосрован тахтни фейжан ава а пак маканда:

Кьакьан Сарир я адан тIвар. Ада дуьнья гьейранда.

Къей-Хосрова дуьньядикай кьил къакъудна, зай хьана.

Амма адан тахтни фейжан Сарирдиз тур пай хьана.

Хкянай кьветI сур паталди ада вичиз а дагъдай.

Аниз гьахьун мумкин кар туш: магъарадин къурсахдай

ЦIурурнавай лал хьтин цIай гадар жезва, тIурфан яз.

А чилин шагь – Къей-Хосрован тухумдай тир инсан я.

Хуьзва ада Кьакьан Сарир, къайгъударвал ийизва,

Къей-Хосрован фейжан, адан пачагьвилин тахт хуьзва».

Шагьдин рикIик цIай кутуна и ажаиб хабарди,

Сиягьатрин шагьни тир ам, илгьам авай гьунардин.

Гьихьтин кIеле хьайитIани, – хьуй женгина къачурди,

Я тахьайтIа, хьурай варар вичи ахъа авурди, –

Искендераз акваз кIандай, къенез гьахьна, ачухдиз.

Адаз кIандай гьар затI чириз чизвайдалай артухдиз.

Ам килигдай гьар кIеледин паруйризни цлариз,

Савкьатар гуз жедай анрин сагьибар тир ксариз.

Сирлу крар, течир сирер чирунал ам кьару тир.

Сарирдикай хабар хьайи ам цицIи тир, хару тир!

Къуватарни тIимил хьанваз авайдалай шумудра,

Фейжан акун кьетI авуна ада вичин умудра.

Адан мурад гьакI фин тушир, рикIяй уьлкве акъудна, –

Вичин чилер сад хъувун тир, мягькем дибдив агудна.