Таламустың қызметі: таламус арқылы мидың барлық сезгіш жолдары өтеді.

Аралық мидың қ ызметі. Аралық миғ а таламус, эпиталамус жә не гипоталамус жатады. Эпиталамус таламустың немесе кө ру тө мпешігінің ү стінде орналасқ ан. Мұ ның қ ұ рамында эпифиз атты ішкі сө лді без бар.

Таламус шоғ ырланғ ан сұ р заттан тұ рады. Осы сырт бейнесі жұ мыртқ а тә різді тө мпешіктің бауырында мидың ү шінші қ арыншасы жатыр, оның астын ала гипоталамус орналасқ ан. Таламустың қ ұ рамында 40-тан аса шоғ ырланғ ан негізгі нерв тү йіндері бар. Олар орналасуына қ арай алдың ғ ы, артқ ы, ортаң ғ ы, бү йір, бауыр тү йіндері деп аталады.Ал атқ аратын қ ызметіне байланысты оларды арнамалы, бейарнамалы, байланыс жә не қ озғ алтқ ыш нерв тү йіндері дейді. Арнамалы тү йіндер арқ ылы дененің барлық мү шелерінен келген мә ліметтерді ми қ ыртысындағ ы олардың жоғ ары дә режелі орталық тарына ө ткізеді. Арнамалы тү йіндердің ішінен вентробазальді тү йінді ерекше айтып кету керек болар.Оның бір тармағ ының бұ лшық еттің қ абылдағ ышынан тарағ ан нерв импульстері осы тү йін арқ ылы тура ми қ ыртысындағ ы ө зінің жоғ арғ ы дә режелі орталығ ына барады. Кө ру қ абылдағ ыш жү йесінен шық қ ан нерв импульстері таламустың бү йір иірмелі денешігі арқ ылы ми қ ыртысының кө ру сезім орталығ ына тура жетеді. Есту қ абылдағ ыш жү йесінен нерв импульстері бауыр иілмелі денешік арқ ылы ми қ ыртысының самай аймағ ындағ ы есту сезім орталығ ына тура жетеді. Есту қ абылдағ ыш жү йесінен нерв импульстері бауыр иілмелі денешік арқ ылы ми қ ыртысының самай аймағ ындағ ы есту сезім орталығ ына тура ө ткізіледі. Басқ а да арнамалы мә ліметтер арнайы жолдар арқ ылы ми қ ыртысындағ ы жоғ ары дә режелі арнайы орталық тарына барады.

Бейарнамалы тү йіндер мидың торлы қ ұ рылым бойында жайылып ө тіп жатқ ан мә ліметтерді бейарнамалы тү йіндер ми қ ыртысының ассоциативтік аймағ ына шашыранды тү рде жеткізеді. Американдық физиологтар Э.Демпси мен Р.Моррисон тә жірбие жү зінде ми қ ыртысының аталғ ан аймақ тарын электр тогымен тітіркендіргенде туғ анын байқ ағ ан. Олар оны «негетивті толқ ын» немесе «еліктіру реакциясы» деген. Бұ л серпініс толқ ындар таламус пен ми қ ыртысының ә серінен бірде ү деп, бірде баяулап электроэнцефалограммадағ ы α ырғ ығ ын тудырады. Демек, бейарнамалы тү йіндер ассоциативтік тү йіндермен қ осылып дененің шет- шетінен шық қ ан, ақ ырғ ы барар жері нақ тылы кө рсетілмеген жә не ә лсіз жайбарақ ат жайылым тү рде таралғ ан серпінділерді жинап ми қ ыртысының ассоциативтік аймақ тарына жібереді. Таламустың қ озғ алтқ ыш тү йіндері мишық тың, ми қ ыртысындағ ы ганглиялардан келетін серпінділерді ми қ ыртысының қ озғ алтқ ыш аймағ ына тура жібереді. Иіс сезімінен басқ а сезгіш импульстердің барлығ ы таламус қ абылдап алатын болғ андық тан, оны афференттік импульстерін коллекторлы деп атайды.Мұ нда мә ліметтер іріктеніп, талданады, рет- ретімен арнайы жолдармен таратылады. Импульстердің осылай жіктелуі, ә сіресе, тежеу импульстерінің сұ рыпталуы ө те қ ажетті жұ мыс.Осының нә тижесінде маң ызды мә ліметтер тез, ә рі бұ лтартпай ө ткізіледі. Таламустың тағ ы да бір маң ызды қ асиеті - ауырсыну сезімін тудырады, ал ми қ ыртысында ауырсыну сезімі жоқ тың қ асы, оның ө зі нейрондарда емес, мидың қ ан тамырларының қ абырғ асының бойындағ ы нерв талшық тарынан туады. Электрофизиологиялық ә діспен жү ргізген тә жірбие мә ліметтері бойынша таламуста назар салу орталығ ы бар.Оның сана- сезімінің қ алыптасуына қ атысатыны анық талады. Таламус қ осақ талғ ан екі кө з тө мпешігін қ амтиды.Аралық мидың кө п аумағ ын алып, негізгіқ ұ рылымы болып есептеледі. Алдың ғ ы мидың бауыр- ортасын ала орналасқ ан.Жануарларғ а қ арағ анда адамда жақ сы дамығ ан. Аумағ ы 20 см, қ ұ рамында ірілі- ұ сақ ты 150 нейрон тү йіндері бар, бірақ, алдында айтып кеткеніміздей, негізгілері 40 шақ ты. Олар ми қ ыртысының астындағ ы базальды тү йіндермен, лимбиялық жү йемен жә не жаң а қ ыртыспен тікелей байланыс қ ұ рып жатыр. Таламус нерв тү йіндері электронды микроскоппен қ арағ анда алты топқ а бө лінеді: алдың ғ ы, ортаң ғ ы, бауыр, бауырбү йір, артқ ы жә не жанама тү йіндер. Барлық тү йіндер мә ліметтерді талдау, ү йлестіру жә не модульдау қ ызметін атқ арады. Біраө ә рқ айсысының ө зіне тә н қ ызметтері бар. Сол ерекшелігіне сай импульстерді реле тә ртібімен қ осу, байланыстыру жә не модульдау тү йіндеріне жіктейді. Алғ ашқ ы екеуінің қ ызметі тү сініктілеу, ал ү шіншісінікі – қ иындау.Модуль функциясын бейарнамалы тү йіндер атқ арады.олар мидың торлы қ ұ рылымымен ұ штасып жатқ андық тан бірлесіп модульдасу механизмін қ ұ рады. Бұ л тү йіндер ауырсыну хабарын, есту сезімін жә не дененің барлық бө лшектерінен келген т.б. мә ліметтерді қ абылдап, талдайды да ми қ ыртысына ө ткізеді. Осы сә тте таламус орталығ ының серпіндісінің нә тижесінде «таң ғ алу» сезімі туады.

Тағ ы да бір есте қ аларлық жай - таламустың бейарнамалы жолдары ми бағ анасы мен мишық ты бір жағ ынан, ал қ ыртысасты тү йіндері мен жаң а қ ыртысты жалғ астыратын дә некерлік қ ызметі. Мұ ндай байланыстыру қ ызметі таламустың маң ызын арттырады жә не оғ ан кө п жауапкершілік артады. Анайы жолдар қ ызметін атқ аратын бө лімін жаң а таламус, ал бейарнамалы жолдар жатқ ан қ ұ рлымын кө не таламус деп атайды.

Соң ғ ы жылдары ғ алымдар таламустың торлы қ ұ рылымына мә н беруде.Себебі осындағ ы нейрондар таламусты ми қ ыртысымен тығ ыз байланыстырады. Торлы қ ұ рылым таламустағ ы мә ліметті ә уелі сұ рыптап алып, сонан соң ми қ ыртысының тиісті жерлеріне жібереді. Мұ ның психофизиологиялық мә нісі бар.Ми қ ыртысының нейрондарына салмақ салмай, торлы қ ұ рылым нерв импульстерін ә рі ақ ырын, ә рі импультық ырғ ақ тә ртібімен бірінен соң бірін кезектестіріп жеткізеді. Гипоталамустың жалпы сипаттамасы. Омыртқ алы жануарлардың гипоталамусы ағ заның ішкі ортасының жағ дайын реттейтін нерв орталығ ы. Филогенездік тұ рғ ыдан бұ л мидың ең ерте пайда болғ ан қ ұ рылымының бірі, сондық тан жерде ө мір сү ретін сү тқ оректілерде жаң а қ ұ рылымдар – жаң а ө мір сү ретін сү тқ оректілерде жаң а қ ұ рылымдар – жаң а қ ыртыс пен лимбиялық жү йеге қ арағ анда оның қ ұ рылысы бірдей дерлік. Гипоталамус гомеостаздың барлық негізгі жақ тарын басқ арады. Дегенмен, децеребрация жасалғ ан жануарларлардың тірлігін оң ай сақ тауғ а болса, гипоталамусы алынғ ан жануардың тірлігін сақ тау ү шін ерекше қ арқ ынды жағ дайлар туғ ызу қ ажет болады, ө йткені ондай жануардың негізгі гомеостаздық механизмдері жойылады. Гомеостаздың негізгі заң дылығ ы мынандай: қ оршағ ан сыртқ ы ортаның кү рт ө згеретін тү рлі жағ дайларына (Мысалы, жылу мен суық тың ә серінде қ арқ ынды дене ең бегінде т.б.) бейімделуіне байланысты ағ заның ішкі ортасы тұ рақ ты болып қ алады жә не оның кө рсеткіштері ө те аз шамада ғ ана ө згереді.Сү тқ оректілерде гомеостаздың болуы жә не жоғ ары нә тижелі болуы, айталық, адамда, сыртқ ы ортаның біршама ө згерген жағ дайында олардың тіршілігін қ амтамасыз етеді. Ішкі ортасының кө рсеткіштерінің тұ рақ тылығ ын сақ тай алмайтын жануарлар сыртқ ы ортаның ө те шектелген жағ дайында ғ ана ө мір сү ре алады. Гипоталамус шамасы 5 грамдай ғ ана мидың кішігірім бө лігі. Оның айқ ын шекарасы бар, сондық тан оны ортаң ғ ы мидан гипоталамус арқ ылы алдың ғ ы мидың терең жатқ ан бө лімдеріне дейін созылғ ан нейрондар жү йесінің бө лігі деп қ арастыруғ а болады.Гипоталамус аралық мидың вентральді бө лімінде, таламустың тө менірек (вентральділеу), мидың ү шінші сұ йық тық қ арыншасының тө менгі бетін тү зей орналасқ ан.Тө менгі шеті ортаң ғ ы ми, ал жоғ арғ ысы – ақ ырғ ы (соң ғ ы) табақ ша, алдың ғ ы жабысқ ан жері жә не кө ру қ иылысы.Кө ру жолы, ішкі капсула мен субталамустық қ ұ рылым гипоталамустан латеральді орналасқ ан.

Соң ғ ы ми-ү лкен ми сың арлары (ми жарты шарлары) – мидың ең ү лкен, ең маң ызды бө лімі. Ми жарты шарларының қ ыртысы 7 қ абат нейроннан тұ рады:

1) Молекулярлық қ абат

2) Сыртқ ы тү йіршікті қ абат

3) Пирамидалық қ абат

4) Ішкі тү йіршікті қ абат

5) Терең орналасқ ан пирамидалық қ абат

6) Кө ппішінді клеткалар қ абаты

7) Жіп тә різді клеткалар қ абаты

Ми сың арлары сұ р жә не ақ затқ а бө лінеді.Ми қ ыртыстарында орталық сай келесі зоналарды бө ліп тұ рады: моторлық жә не соматосенсорлық зоналарды.

Моторлық зона орталық сайдың алдың ғ ы иірімінде орналасады, соматосенсорлық зона орталық сайдың артқ ы иірімінде орналасады. Ү лкен ми сың арларының қ ыртысы. Алдың ғ ы мидың ең негізгі бө лігі жарты шар тә різді екі ү лкен ми сың ары. Шардың сыртқ ы беті мен қ ыртысы сұ р заттан тұ рады, қ алың дығ ы 1, 5-3мм. Шардың ішін миелинді нейрон талшық тарынан қ ұ ралғ ан ақ зат алып жатыр.Ми сың арларының қ ыртысы тарихи дамуына байланысты ежелгі (палеокортекс), ескі (архикортекс) жә не жаң а (неокортекс) қ ыртыс болып ү шке бө лінеді. Ежелгі қ ыртысқ а иіс тө мпешігі, миндаль тә різді денешік жә не бү йір иіс қ атпары кіреді. Ескі қ ыртысқ а белдеуше қ атпар, гиппокамп, тісті қ атпар, иілме қ атпар жатады. Жаң а қ ыртыс ең ү лкен бө лігі, ол алты қ абат нейрондардан тұ рады жә не ми сың арларының 96% қ амтиды.Эволюциялық дамуы. Ми қ ыртысының ең ү лкен жә не негізгі бө лігі қ ыртыс болғ андық тан эволюциялық деректер осы бө лікті зерттеумен жиналғ ан.Ми қ ыртысы эволюциялық даму нә тижесінде ең алғ аш амфибияда пайда болыпты. Рептилияда одан ә рі дамығ ан. Бұ ларда тү ссіз шар сияқ ты нерв тү йіндері дами бастайды. Сү тқ оректілерде қ ыртыстың аумағ ы да, салмағ ы да ү лкейіп, қ ұ рылымы жетіле тү седі. Егер тө менгі сатыдағ ы сү тқ оректілерде иіс сезу буданы, есту, кө ру аймақ тары ғ ана жақ сы дамыса, жоғ ары сатыдағ ы сү тқ оректілерде қ имыл аймағ ы жә не ассоциативтік аймақ тар жетілген.Тө менгі сатыда дамығ ан сү тқ оректілерде, мысалы, қ алталыларда ежелгі қ ыртыс кө бірек орын алады. Итте жаң а қ ыртыстың ү лесіне ү лкен ми сың арлары салмағ ының 84%, ал ежелгі қ ыртыс ү лесіне не бә рі 7% ғ ана тиеді.Маймылдар мен адамдарда ежелгі қ ыртыс иіс тө мпешігі аумағ ында ғ ана болса, жаң а қ ыртысы жақ сы дамып, ми қ ыртысының барлық аумағ ын алып жатыр деуге болады.А. А. Заварзиннің пікірі бойынша, жоғ ары дә режеде дамығ ан сү тқ оректілердің сыртқ ы ортағ а тез бейімделуіне, қ араң ғ ыда жауын алыстан кө руге мұ қ таж болғ андық тан, қ ыртыстың кө ру аймағ ы жылдам жә не ө те жақ сы дамиды. Сондық тан таламустың кө ру тө мпешегіне қ осымша жоғ ары дә режелі кө ру орталығ ы жаң а қ ыртыстатез дамығ ан. Сол сияқ ты жауынан тез қ ашып қ ұ тылу ү шін, аң шылық қ имылды жақ сарту ү шін қ озғ алыс реттеу аймақ тары да жақ сы жетілген. Осығ ан байланысты приматтар мен адамдарда қ ыртыстың маң дай бө лігі жедел жетіліп, ұ лғ айып, дамығ ан, ө йткені бұ ғ ан ағ заның сыртқ ы жә не ішкі мү шелерінен кө птеген сезім мә ліметтері келеді жә не қ озғ алтқ ыш нейрон қ ұ рылымдары арқ ылы ағ заның бейімділік іс-қ имылын орындайтын мү шелерге ө зінің ә мірін жү ргізеді.

Ми қ ыртысының аймақ тары. Ми қ ыртысының 52 аймағ ы бар. Солардың ең негізгілеріне тоқ талайық. Сезгіш аймағ ы қ ыртыстың ә жептә уір бө лігін қ амтиды. Ол кө бінесе шеттегі қ абылдағ ыштардың ми қ ыртысындағ ы кескіндеу (проекциялау) орны. Қ ыртыстың артқ ы орталық қ атпарында тері, ет, буын қ абылдағ ыштарының жә не вегетативтік сезім кескіндеуінің орны бар. Бұ ларғ а таламустың артқ ы жә не бауыр арнамалы тү йіндерінен мә ліметтер келіп тү седі.Кө ру аймағ ы мидың шү йде бө лігінің ішкі бетінде тепкі сайы тұ сында 17, 18, 19 алаң дарында кө здің торлы қ абығ ының кескіндеу орталығ ы орналасқ ан.

Дә м, иіс жә не ішкі мү шелердің жоғ арғ ы дә режелі сезім реттеу орталық тары 6, 7, 8 алаң дарында орналасқ ан.Есту аймағ ы 41 жә не 42 алаң дарында самайдың жоғ арғ ы жағ ындағ ы бө лігінің бү йір сайында орналасқ ан.