Дәріс №5

Тақ ырыбы: Қ ауымдастық тар экологиясы – синэкология

Бірлестіктер экологиясы (биоценология) ретінде ә р тү рлі тү рлерге жататын популяциялар (ө сімдіктер, жануарлар, микроорганизмдер) жиынтығ ын біртұ тас организмдер дең гейінде зерттейді.

Организмдер бірлестіктерінің қ алыптасуы, қ ұ рылымы, динамикасы, қ арым-қ атынастар, энергия жә не зат алмасулар, сандық жә не сапалық ө згерістер, биологиялык ө німділігі мен бірлестіктердің тұ рақ тылығ ы туралы жан-жақ ты мә селелер қ аралады.

Тірек сө здер: табиғ и жағ дай, ө сімдіктер, жануарлар, микроорганизмдер, биоценоз, биотоптың (экотоп), диалектика, бірлестік, ө ндірушілер, жасыл ө сімдіктер, талап етушілер, ө сімдік қ оректі жә ндіктер, жануар тектес қ оректілер, ыдыратушылар, микроорганизмдер

1.Биоценоз, биогеоценоз, экожү йе туралы тү сініктер. Табиғ атта ә р тү рлі тү рлердің популяциялары бірегей жү йелерге бірігіп ірі бірлестіктер қ ұ рады. Оларды ғ ылым тілінде " бірлестіктер" немесе " биоценоздар" деп атайды. Биоценоз (bіоs-ө мір, kоіnоs-жалпы) - табиғ и жағ дайлары бірегей жерлерде тіршілік ететін ө сімдіктер, жануарлар жә не микроорганизмдердің жиынтығ ынан тұ рады. Биоценоз ұ ғ ымын алғ аш рет ұ сынғ ан неміс зоологі К.Мебиус (1877 ж.). Биоценоз қ ұ рамындағ ы организмдердің бір-бірімен қ арым-қ атынасын биоценотиқ алық тұ рғ ыда қ арастыру қ ажет. Ө йткені, кез келген биоценоз ө зімен-ө зі жеке дамымайды. Алғ аш рет бұ л терминді ғ ылымғ а 1940 жылы В.Н.Сукачев енгізген. Сонымен биогеоценоз дегеніміз биоценоз + биотоптың (экотоп) диалектикалық бірлестігі. Ол тө мендегідей қ ұ рамдас бө ліктерден тұ рады: ө ндірушілер (жасыл ө сімдіктер); талап етушілер (бірінші - ө сімдік қ оректі жә ндіктер; екінші - жануар тектес қ оректілер); ыдыратушылар (микроорганизмдер) жә не ө лі табиғ ат компоненттері. Міне, осы компоненттер арасында ү немі қ арым-қ атынастар жү ріп жатады.Биоценозды зерттеуші ғ ылым саласы - биоценология деп аталады. Ғ ылымда биоценоз ұ ғ ымының баламасы ретінде " Экожү йе" термині жиі қ олданылады. Оны 1935 жылы А.Тенсли енгізген. Шын мә нінде, екі ұ ғ ым да бірдей мағ ынаны білдіреді, ә рі бірін-бірі толық тыра тү седі.

2.Экожү йедегі энергия ағ ымы жә не химиялық элементтер айналымы. В.И. Вернадскийдің биосферадағ ы тіршіліктің тұ рақ ты дамуы ондағ ы тірі затардың (биогенді) табиғ аттағ ы ү здіксіз айналымы жемісінің нә тижесі екенін айтқ ан болатын. Ө йткені, тірі заттардың элементгері қ оршағ ан табиғ и ортағ а тү сіп, одан соң тірі организмдер арқ ылы қ айтадан айналымғ а ауысатыны белгілі. Осылайша ә рбір элемент тірі организмдерді ә лденеше рет пайдаланып отырады. Соның нә тижесінде жер бетінде тіршіліктің дамуы ү немі даму ү стінде жү зеге асып, биоценоздағ ы биогенді айналымды жү зеге асырады.

Ә лемдік биологиялық айналым ү шін энергия ауадай қ ажет. Оның негізгі кө зі - автотрофты (жасыл ө сімдіктер) организмдер сің іретін кү н радиациясы. Кү н энергиясы биоценозда ү немі ә рекет етеді. Кү н энергиясының зат айналымының ерекшелігі сол, ол ү немі жұ мсалып отырады. Ал, зат айналымы тек бір дең гейден екінші дең гейге ауысып отыратыны белгілі. Мә селен, кү н энергиясының 30% атмосферада сейілсе, 20% атмосфера қ абатында сің іріледі де, ал 50 % қ ұ рылық жә не мұ хиттар бетіне жылу ретінде сің іріледі. Тек қ ана кү н энергиясының 0, 1-0, 2 % ғ ана биосфера шегіндегі жасыл ө сімдіктер ү лесіне тиіп, ә лемдік зат айналымын қ амтамасыз етіп отырады. Оның жартысы фотосинтез процесі кезінде ө сімдіктердің тыныс алуына жұ мсалып, ал қ алғ ан бө лігі қ оректік тізбектің желісіне тү седі.