Экология ғылымының мазмұны,мақсаты мен міндеттері

Экология-биология ғ ылымдарьның кө рнекті жә не қ арқ ынды дамып келе жатқ ан салаларының бірі. Экологияны биология ғ ылымына ең гізген австриялық ғ алым-биолог Э.Геккель еді. Экология - гректің (ойкос - ү й, тұ рақ, мекен жө не логос - ғ ылым), казақ ша тірі ағ залардың тіршілік ететін ортасы мек қ арым-қ атынасын зерттейтін ғ ылым деген мағ ына береді. Сондай-ақ, тірі ағ залардың бір-бірімен қ арым-қ атынасын, айналасын қ оршағ ан ортамен, тұ рағ ы немесе мекенімен байланыстыра отырып зерттейтін биология ғ ылымдарының бірі. Экология туралы тү сініктерді егжей-тегжейлі биология ғ ылымдарының докторы профессор Ж.Жатканбаевтың " Экология терминдерінің тү сіндірме сө здігі" деген енбегінде жазылғ ан. Ол тү сіндірме сө здікті окып шыкқ ан адам қ аншама ғ ылыми білім алады десең ізші. Эрнест Геккель ө зінің ә лемге ә йгілі " Организмдердің жалпы морфологиясы" деген енбегінде (1866) алғ аш рет " Экология" терминін қ олданып, оның ғ ылыми анық тамасын берді. Орыс ғ алымы К.Ф. Рулье осығ ан байланысты " Экология терминін" биология ғ ылымына ең гізген Э.Геккель екеніне ө зінше сенімсіздік білдірді. Экологиялық зерттеулер ортағ асырда (XVII) ағ ылшынның ұ лы ғ алым-биологы Чарльз Дарвин " Табиғ и сұ рыпталу жолымен тү рлердің пайда болуы" атты ең бегінде биология ғ ылымдарында кү тпеген жаң алық аша отырып, экология ғ ылымының дербестігіне жол береді. Э.Геккелдің экология ғ ылымына қ осқ ан ү лесіне кейінгі кезде кө птеген ғ ылыми деректер қ осылып, экология ғ ылымы ә рі қ арай дами тү сті. Оның зерттеу объектісі айқ ындалып, мазмұ ны мен міндеттері белгіленді. Ежелде тек тірі ағ заларғ а қ атынасты бағ ыт алғ ан экология ғ ылымы қ азір ө зінің зерттеу кө лемін кенейте отырып (адам - биосфера - қ оғ ам) биосфера ортасындағ ы карым-қ атынастарды жә не биосфера, атмосфера шегіндегі ә лемдік жаң алық тар мен ө згерістерді адамзат баласының шаруашылық жағ дайларындағ ы іс-ә рекетімен байланыстыра огырып зерттейтін комплексті ғ ылымғ а айналды. Экология ғ ылымы жоғ ары дең гейге кө теріле тү сті. Экология ғ ылымдарының осы кездегі мазмұ ны мен міндеттері ө те кү рделі. Дара ағ засы (особь) мен айналаны қ оршағ ан ортағ а бейімделу (адаптация), популяциялар арасындағ ы қ арым-қ атынастар биоценоз, биоценологиялық зерттеулер биологиялық ғ ылымдармен ұ штасып жатса, табиғ и ортаның ө згерістері, жылу белдеулері мен географилық белдеулер, топырақ тың физикалық, химиялық жә не биологиялық
қ ұ рамы, абиотикалық факторларғ а байланысты ағ залардың бейімделуі биологиялық зерттеулерге ұ ласады.

Ал, антропогендік факторлар экожү йелердің ө згерісі, биосфера шегіндегі климаттық ауытқ улар ә лсмдік экологиялық зерттеулерге ә келсе, адам-биосфера-қ оғ ам арасындағ ы қ арым-қ атынастарды зерттеу, бақ ылау жә не бағ а беру (мониторинг) оның айналаны қ оршағ ан ортамен байланысын зерттеу адам экологиясының ү лесіне тимек. Бұ дан біз экология ғ ылымының осы кездегі мазмұ нының кү рделі ә рі ауқ ымды екеніне кө з жеткіземіз.

Экология ғ ылымының ең басты мақ саты - биосфера шегіндегі ә лемдік жағ дайды бақ ылай отырып, ондағ ы тіршіліктің тұ рақ тылығ ын сақ тау. Адам-қ оғ ам - биосфера арасындағ ы қ арым-қ атынастарды ү йлестіре отырып, табиғ ат ресурстарын тиімді пайдаланудың адам-нооэкологиялық тұ рғ ыдан негіздеу. Экология ғ ылымының зерттеу мө лшері- биологиялық жә не химиялық микро жә не макрожү йелер (тү рлі популяция, биоценоз, экожү йелер т.б.) мен оның уақ ытпен кең істікке қ атысты тіршілік тә уліктік, маусымдық, жылдық ырғ ағ ы.

Экология ғ ылымының негізгі міндеті - популяция, биоценоз жә не экожү йені динамикалық зерттеу, экологиялық ү рдістердің заң дылық тарын ашу, индустриализация жә не урбанизация жағ дайындағ ы ғ аламшар проблемаларын зерттеу.

Экология ғ ылымының негізгі зерттейтін бағ ыттары:

1.Ағ залардың бір-бірімен қ арым-қ атынастары мен айналаны коршағ ан табиғ и ортасы. 2. Биоценоз, экожү йелердегі уақ ыт пен кең істікке байланысты туындайтын ө згерістері.

3.Табиғ ат ресурстары, оны тиімді пайдалану жә не қ орғ аудың ғ ылыми- теориялық негіздері.

4. Адам - биосфера - қ оғ ам арасындағ ы гормониялық байланыстарды реттеу. 5.Биосфера шегіндегі биологиялық заң дылық тардың тұ рақ тылығ ын сақ тауды қ амтамасыздандыру. 6.Биосферадағ ы тіршілікті қ алыпты сақ тауды ә лемдік нооэкологиялық дең гейге кө теру болып есептелінеді.

Даму тарихы. Экология - биология ғ ылымдарының негізінде XIX ғ асырдың аяғ ында айқ ындала болғ анымен оның ө з дең гейіне кө терілуі XIX ғ асырдың аяғ ымен XX ғ асырдың басы болып саналады. Алғ ашқ ы экологиялық зерттеулердің элементтерін біз ерте ғ асырларда ө мір сү рген Эмподокл, Гиппократ, Аристотель, Теофраст сияқ ты философтар мен табиғ ат зерттеушілерінің ең бектерін білеміз. Биосфера кұ былыстарын зерттеушілер ө сімдіктер мен жануарлар тіршілігіндегі анатомиялық, морфологиялық, физиологиялық, химиялық бейімделушіліктерді оның айналаны қ оршағ ан биосфералық ортасына тә уелді екендігі экологиялық - биологиялық тұ рғ ыдан зерттеледі..www.referat.kz. www.eko.com.kz

Экологияның ғ ылым ретінде қ алыптасу кезең дері:

Экология – биология ғ ылымының негізінде XIX ғ асырдың орта шенінде айқ ындала бастағ анымен оның ө з дең гейіне кө терілуі XIX ғ асырдың аяғ ымен XX-ғ асырдың басы болып саналады. Десе де, алғ ашқ ы экологиялық зерттеулердің элементтерін біз кө не дә уір оқ ымыстылары Эмпедокл, Гиппократ, Аристотель, Теофоаст ең бектерінен кө реміз. Табиғ ат қ ұ былыстарын зерттеушілер ө сімдіктер мен жануарлар тіршілігіндегі морфологиялық, физиологиялық бейімдеушіліктерді оның қ оршағ ан табиғ и ортасына тә уелді екендігі шең берінде экологиялық тұ рғ ыдан қ арастырады. Экология ғ ылымының қ алыптасуын негізгі 3 кезең ге бө ліп қ арастыруғ а болады.

I кезең. Биоэкологиялық зерттеулердің жаппай сипат алу кезең і. Бұ л кезең XVIII ғ асырдың аяқ шенін қ амтиды. Мә селен, К.Ленин (1707-1788), Ж.Ламарк (1744-1825), А.Декандоль (1806-1893), П.С.Паллас (1741-1811), И.И.Лепехин (1740-1802), А.Гумбольд (1769-1859), К.Ф.Рулье (1814-1858), Н.А.Северцов (1827-1885), Н.А.Бекетов (1825-1902), Ч.Дарвин (1809-1882), К.Мебиус (1825-1908), Э.Геккель (1834-1919), Е.Варминг (1841-1924), В.В.Докучаев (1846-1903), т.б.табиғ ат зерттеуші биологтар, систематиктер, географтар ө здерінің ең бектерінде экологиялық сипаттағ ы ғ ылыми-зерттеулер жү ргізіп, экология ғ ылымының дамуына ө з ү лестерін қ осты. Осы тұ стардағ ы жарық кө рген Ж.Б.Ламарктың “Жануарлар мен ө сімдіктер эволюциясы”, А.Декандольдың “Ботаникалық география”, К.Ф.Рульенің “Жануарлар экологиясы”, А.Н.Бекетовтың “Ө сімдіктер географиясы”, Ч.Дарвиннің “Тү рлердің шығ у тегі”, В.Докучаевтің “Ландшафтар мен табиғ ат зоналары туралы ілімі”, т.б. ең бектер экология ғ алымының негізін қ алағ ан еді. Ал, неміс зерттеушісі-дарвинист Э.Геккель 1866 жылы “Экология” терминін алғ аш рет ғ ылымғ а енгізсе, Е.Варминг оны 1895 жылы ботаникағ а енгізеді.

II кезең. Экология ғ ылымының жеке ғ ылым ретінде қ алыптасу жә не даму кезең і. Бұ л кезең Э.геккель, Е.Варминг, К.Мебиус, т.б. шетелдік табиғ ат зерттеушілерімен қ атар орыс ғ алымдарының есімдерімен байланысты, XIX ғ асырдың басы мен XX ғ асырдың 70-80 жылдарын қ амтиды. Атап айтқ анда Мә скеу университетінің ғ алымдары Н.А.Северцов, М.А.Мензбир, Б.М.Житков, Д.Н.Кашкаров, Н.П.Наумов, А.Н.Формазов, Нү И.Калабухов, т.б. жан-жақ ты экологиялық зерттеулерді жү ргізсе, сол сияқ ты Қ азан универ-ситетінде Н.Ф.Леваковский, С.И.Коржинский, А.Я.Гордягин, Г.И. Панфильев, П.Н. Крылов, т.б. ө сімдіктер экологиясын зерттеп дамыта тү сті. Ә сіресе, осы кезең дердегі Г.Ф. Морозовтың «Орман туралы ілімі», Д.Н.Кашкаровтың «Орта жә не бірлестіктер», «Жануарлар экологиясының негіздері», ағ ылшын А. Тенслидің “Экожү йелер туралы ілімі”, орыс ботанигі В.Н. Сукачевтың “Биоценоз”, В.И.Вернадскийдің “Биосфера туралы ілімі”, т.б. ғ алымдардың ең бектері экология ғ ылымының негізін қ алағ ан болатын. Бұ дан ә рі экология ғ ылымы жеке ғ ылым дең гейіне кө теріліп, ө зінің зерттеу салаларын, мақ сат пен міндеттерін айқ ындай тү сті.

Экология ғ ылымы жіктеле бастады. Оны біз су организмдерінің экологиясы (Л.А. Зенкеевич, Г.Г. Винберг, Г.В. Никольский, Б.Г. Ноганзян), топырақ тағ ы организмдер эколагиясы (М.С.Гиляров), насекомдар экологиясы (И.В.Кожанчиков, Г.Я. Бей-Биенко, В.В. Яхонтов, Г.А.Викторов), паразитологиялық экология негізін салушылар (В.В. Догель, Е.Н.Павловский, В.Н.Беклемишев), сү тқ оректі, қ ұ с жә не бауырымен жорғ алаушылар экологиясы (А.Т. Банников, Н.И. Калабухов, Н.П. Наумов, А.Н. Формозов, Г.А. Новиков, С.С.Шварц), ө сімдіктер экологиясы (В.Н.Сукачев, Б.А. Келлер, П.Д. Ярошенко), деп танимыз. Осы тү старда жоғ арыдағ ы ғ алымдардың экология ғ ылымының ә р тү рлі салалары бойынша теориялық фундаментальды ғ ылыми ең бектері жарық кө рді. Мә селен, А.П. Шенниковтың “Ө сімдіктер экологиясы” (1950), Б.Г.Иоганзеннің “Экология Негіздері” (1959), Н.Б. Наумовтың “жануарлар экологиясы” (1963), т.б. ең бектері қ азірге дайін маң ызын жойғ ан жоқ. осы орайда, Белоруссия ғ алымдарының ең бектері ерекше аталуы тиіс. Атап айтқ анда, ғ алымдар: В.А. Плющевский-Плющик, П.Ф.Соловьев, А.И. Радкевич, С.В. Шостик, П.Жуков, И.К. Лопатин, Л.С. Долбин, В.В. Адамов, Б.И. Якушев, Г.А.Новиков, Г.Г. Винберг, Л.М.Сущени, Л.В.Камлюк, т.б. ө з кезегінде экология ғ ылымын дамытуда шоқ тығ ы биік тұ рды. Экология ғ ылымының салалары бойынша кө п жылғ ы ғ ылыми-зерттеу жұ мыстарының негізінде монографиялар, оқ у қ ұ ралдары, анық тамалар жарық кө ре бастады. Отандық ғ алымдардың ең бектерімен қ атар шетелдік экологтар А. Пирсаның “Жануарлар экологиясы” (1926), Ч. Элтонның “Жануарлар экологиясы” (1934), Шелфорд пен Ф.Клементтің “Биология” (1939), Ю. Одумның “Экология жә не экология негіздері” (1975, 1986), Р.Риклефстін “Жалпы экология негіздері” (1979), Ф.Рамаданың “Қ олданбалы экология негіздері” (1981), Н.Чернова мен А.Былованың “Экология” (1988), В.А. Радкевичтің “Экология” (1977), Н.Ф. Реймерстің “Экология” (1944), т.б. ең бектері соң ғ ы жылдары жарық -кө рген қ ұ нды ең бектер қ атарына жатады.

III кезең. Экология ғ ылымының ө рлеу кезең і. Қ азіргі заманғ ы экология – бү кіл ә лемдік ғ ылымдар мен ә леуметтік, экономикалық жағ дайлар жә не проблемаларды қ амтитын дең гейге жетіп отыр. Осығ ан орай, экология ғ ылымының қ олданбалы жә не адам экологиясы бағ ыттары дами тү суде. Экологияның жаң а салалары бойынша теориялық жә не практикалық зерттеулер жү ргізілуде. Олардың қ атарына: А.М. Гиляровтың “Популциялық экология” (1990), М. Захарченконың “Экологияның қ азіргі проблемалары “, (1955), Н. Реймерстің “Экология” (1994), В.В. Глуховтың “Экологияның экономикалық негіздері” (1995), Ф. Мотузконның “Экология негіздері” (1994), С. Боголюбовтың “Экология жә не право” (1989), Ю. А. Израильдің “Экологиялық мониторинг” (1995), Н. Реймерстің “Экологияландыру” (1993), Г.Сидеренконың “Экология ның қ азіргі заманғ ы проблемалары“ (1989), В.Вронскийдің “Қ олданбалы экология “ (1996), С. Тлеубергеновтың “Адам экологиясы” (1996), С. Дрябо мен В. Ясвиннің “Экологиялық педогогика жә не психология”(1996), В. Хелсенің “Философия жә не экология” (1993), т.б. ең бектерді жатқ ызуғ а болады.Оспанова А.Н.,. https://iphp.kz/