Экологиялық проблемалар, олардың осы заманғы экономикалық және саяси үрдістерді алатын орны мен рөлі.

Кілт сө здер: Аутэкология, Демэкология, Синэкология, Ғ аламдық экология, орнық ты даму

Аутэкология - жеке организмдер (особь) арасындағ ы қ арым-қ атынастарды оның табиғ и ортасымен байланыстыра отырып зерттеулер жү ргізеді. Яғ ни, жеке организмге табиғ ат факторлары қ алай ә сер етеді, оғ ан организм қ алай жауап береді, организмдегі морфологиялық, физиологиялық ө згерістер туралы мә селелер қ арастырылады. Одан ә рі зерттеулер терендетіліп, биохимиялық, биофизикалык, генетикалық сипат алады. Нә тижесінде жеке организмнің биоэкологиялық қ асиеттері арқ ылы жалпы тү рге, оның табиғ атта алатын орнына, ролі мен маң ызына, айнала қ оршағ ан ортаның ө згерісі, тазалығ ы, ластану дең гейі, маусымдық ө згеруі мен адамның іс-ә рекеті туралы практикалық маң ызына жан-жақ ты сипаттама беріледі

Демэкология - бір тү рге жататын организмдер (особьтар) тобын, яғ ни популяцияларды оның табиғ и ортасымен байланыстыра отырып зерттеулер жү ргізеді. Бір тү рге жататын организмдердің топ қ ұ рып тіршілік ету ерекшеліктері, биологиялық қ ұ рылымы (жас, жыныс, кө бею, ө лу, табиғ аттағ ы саны, тығ ыздығ ы, таралуы, т.б.) табиғ аттағ ы сан мө лшерінің реттелуі мен ауыл шаруашылығ ындағ ы маң ызы туралы мә ліметтер қ арастырылады.

Синэкология - бірлестіктер экологиясы (биоценология) ретінде ә р тү рлі тү рлерге жататын популяциялар (ө сімдіктер, жануарлар, микроорганизмдер) жиынтығ ын біртұ тас организмдер дең гейінде зерттейді. Организмдер бірлестіктерінің қ алыптасуы, қ ұ рылымы, динамикасы, қ арым-қ атынастар, энергия жә не зат алмасулар, сандық жә не сапалық ө згерістер, биологиялык ө німділігі мен бірлестіктердің тұ рақ тылығ ы туралы жан-жақ ты мә селелер қ аралады.

1.Ғ аламдық экология - табиғ и жә не табиғ и іс-ә рекетінен туындайтын биосфера шегіндегі, тіптен кү н жү йесіндегі ә лемдік ө згерістер мен қ ұ былыстарды зерттейді. Мә селен, ядролық қ ауіп-қ атер, экологиялық апаттар, ә лемнің климаттық ауытқ уы, шө лейттену, жаппай қ ырып жоятын қ арулар, қ атерлі эпидемиялар т.б. Осы бағ ыттағ ы ірі-ірі бү кіл ә лемді (ғ аламды) қ амтитын проблемаларды қ арастырады.

2.Негізгі жер бетіндегі экожү йелері:

Тіршілік ортасы - кез келген организмнің ө сіп-ө ніп, кө беюіне, ұ рпақ тарын жалғ астыруғ а қ олайлы табиғ и, тарихи қ алыптасқ ан орта. Қ азіргі кезде жер шарында негізгі тө рт тіршілік ортасы бар. Олар: су, қ ұ рлық -ә уе, топырақ жә не тірі организмдердің ө зі.

Қ ұ рлық -ә уе тіршілік ортасы. Қ ұ рлық пен ә уе организмдер ү шін кү рделі ө згерістер ү здіксіз жү ріп жататын, табиғ аты сан қ илы орта. Мұ нда атмосферада газдың қ ұ рамы, ылғ алдығ ы, тығ ыздығ ы, қ ысымы, т.б. факторлар жиынтығ ы литосфера кабығ ымен қ ат-қ абат байланысып жатады. Жануарлар мен ө сімдіктер қ ұ рлық -ә уе кең істігінде тіршілік етуге бейімделіп, оны толық тыра тү седі. Тіршілік ортасына тә н кө птеген қ асиеттерді байқ ауғ а болады. Мә селен, жарық тың мол тү суі, температура ауытқ уының кү шті байқ алуы, ауа райының маусым мен тә улік бойынша ө згеруі, т.б. Аталғ ан факторлардың кү рделілігіне байланысты организмдер дү ниесі эволюциялық даму жолында анатомия-морфологиялық, физиологиялык, экологиялық, т.б. бейімделулерге мә жбү р болады. Оттегімен дем алу ү шін тыныс алу мү шелері жетіле тү сті (устьица, ө кпе, трахея), тірек қ анқ асы, қ олайсыз жағ дайлардан сақ тану ә дістері (орын ауыстыру, ін казу), ұ шуғ а бейімді жануарлар мен қ ұ стардың жаң а тү рлері пайда болды. Қ ұ рлык, ә уе факторларының ішінде - ауа, жауын-шашын, топырақ ылғ алы, экомикроклимат жә не географиялық белдеулер организмдер ү шін ү лкен роль атқ арады.

3. Негізгі су экожү йелері. Су-тіршілік ортасы. Гидросфера - планетамыздың ең ү лкен кө лемін алып жатыр. Су - жер шарының барлық кө лемінің 71 % камтиды. Судың негізгі қ орын, яғ ни 94 %-ын мұ хиттар мен тең іздер қ ұ райды. Қ алғ ан 6 % мә ң гі мұ здақ тар, тоң дар, ө зен мен кө лдердің ү лесіне тиеді. Суларда жануарлардың 1 500 000, ө сімдіктердің 500 000 астам тү рлері тіршілік етеді.

Қ ұ рлық пен мұ хиттардағ ы организмдердің кө п тү рлілігі мен биомасса арақ атынасын салыстырсақ тө мендегідей қ ызық ты тепе-тең дікті кө реміз. Мә селен, қ ұ рлық тағ ы жануарлардың кө п тү рлілігі мү хиттардағ ы жануарлар дү ниесімен салыстырғ анда кө п болғ анымен биомассасы керісінше аз, ал ө сімдіктер ә лемінің қ ұ рлық та саны аз болғ анмен, керісінше биомассасы мұ хиттардан ә лденеше есе артық болып келеді. Десе де, қ ұ рлык жағ дайы мұ хиттарғ а қ арағ анда ө зінің алуан тү рлі табиғ атының ерекшелігімен, ауа райының қ ұ былмалы ө згерістерімен организмдер дү ниесіне мұ хиттарғ а қ арағ анда қ олайсыз орта болып саналады. Мә селен, фаунасы мен флорасының сан алуандығ ы мен биомассасы мө лшері жө нінен экваториалды жә не тропикалық облыстардағ ы мұ хиттарды (Тынық жә не Атлантика) ерекше атауғ а болады. Негізінен мұ хиттағ ы организмдердің кө п шоғ ырланғ ан жерлері жер шарының қ оң ыржай белдеулер аймағ ына сә йкес келеді.

Су ортасы организмдер ү шін қ олайлы орта болғ анымен ө зіне тә н ерекшеліктері болады. Олардың қ атарына судың тұ тқ ырлығ ын, тұ з концентрациясын, қ ысым, оттегінің мө лшерін, су қ абатының қ озғ алыстары мен ағ ыстарын, айналымдарды, қ орек қ орын, судың ащы немесе тұ щы қ асиеттерін жатқ ызамыз.

4. «Орнық ты даму» термині алғ ашында табиғ атты пайдалануда, атап айтқ анда балық жә не орман шаруашылығ ында пайда болғ ан. Бұ л термин оны пайдалану кезінде табиғ и ресурстар сарқ ылмайтын жә не табиғ и кө бейуі мү мкіншілігіне ие болатын табиғ и ресрурстарды пайдалану жү йесін білдіретін.

Орнық ты даму тұ жырымдамасының маң ызды басталу кө зі Рим клубының баяндамасы болып табылады.

1972 жылы басылғ ан " Ө су шегі". Онда алғ аш рет табиғ и ресурстардың сарқ ылғ андығ ы (мұ най, газ, рудалар жә не т.б.), индустрияның ө суі ө з шегіне жеткендігі жә не ә лемнің орнық ты дамуының жаң а тұ жырымдамасының қ ажеттілігі кө рсетілген. Нә тижесінде кө птеген ә лем елдерінде қ оршағ ан ортаны қ орғ ау туралы заң дар қ абылданды, ірі қ алалардан ө неркә сіптік ө ндірістерді кө шіру, зиянды ө ндірістерді жабу (кө мір шахталары, тілімдер, карьерлер жә не т.б.) жә не басқ алар басталды.

1980-ші жылдары «орнық ты даму» термині экологиялық проблемаларды шешу бойынша нақ ты ұ сыныстарды ә зірлеу мақ сатында БҰ Ұ қ алыптастырылғ ан Брундтланд комиссиясының есебінде қ олданылды.

1987 жылы бірнеше жыл бойындағ ы жұ мысынан кейін Комиссия ә леуметтік жә не экономикалық проблемалардың шешілуінсіз экологиялық проблемаларды шешу мү мкін емес жә не орнық ты даму жө нінде кең мағ ынада айту қ ажеттігі туралы тұ жырымғ а келді. Комиссия БҰ Ұ ұ сынғ ан баяндамасында орнық ты даму келесідей болып анық талады: «Орнық ты даму - Орнық ты даму қ азіргі уақ ыт қ ажеттіктерін қ анағ аттандыратын, бірақ болашақ ұ рпақ тардың ө з қ ажеттіктерін қ анағ аттандыру қ абілеттілігіне қ ауіп тө ндірмейтін даму болып табылады». Анық тамағ а келесі тү сіндірме берілген болатын: «Орнық ты жә не ұ зақ мерзімді даму ө згеріссіз ү йлесімдік жағ адйы емес, керісінше ө згерістер процесі, онда ресурстартды пайдалану, капитал салымдарын бағ ыттау, техникалық дамуды бағ дарлау жә не институционалды ө згерістер ағ ымдағ ы жә не болшақ тағ ы қ ажеттіктермен ү йлеседі».